در مورد کریدورهای رقیب ترانزیتی ایران دو مسئله اصلی وجود دارد. نخست اینکه کشورهای منطقه و قدرت‌های جهانی هرگز معطل ایران نمی‌مانند. ایران از سال ۲۰۰۰ تاکنون فرصت داشت کریدور شمال-جنوب را تکمیل کند و از سال‌های ۹۳ -۹۴ این فرصت برای ایران به وجود آمد تا کریدور شرق- غرب را برقرار کند، زیرا در آن زمان تهران نخستین گزینه پکن برای تکمیل این کریدور محسوب می‌شد.

متأسفانه در این زمینه تعلل شد و این تعلل‌های داخلی برای کشور بی‌هزینه نماند. هزینه این تعلل‌ها امروز خود را به نمایش گذاشته و ژئوپلتیک ایران در حصار کریدورهای رقیب قرار گرفته است و این کریدورها روز به روز مزیت‌های جغرافیایی ایران را به سمت خود می‌مکند. 

مهم‌ترین رقبای ایران در کریدور شرق- غرب حضور دارند. کریدور شرق- غرب ایران از آسیای جنوب‌شرقی آغاز شده و با گذر از شبه قاره هند از طریق میرجاوه در مرز جنوب‌شرقی ایران وارد قلمرو کشور شده و نهایتا از طریق مرزهای شمال‌غربی شامل بازرگان، رازی و خسروی در مرز کشورهای ترکیه و عراق از قلمرو ایران خارج شده و به سمت حوزه‌های اروپا و دریای مدیترانه امتداد می‌یابد.

اصلی‌ترین کریدور شرق-غرب، کریدور ترانس‌سیبریا (چین-سیبری-روسـیه-اروپـا) است که اکنون به سبب جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های مسکو، جایگاه گذشته خود را کمی از دست داده است، اما همچنان به‌عنوان مهم‌ترین کریدور شرق- غرب محسوب می‌شود.

در حال حاضر کریدور میانی (Middle Corridor) یا کریدور ترانس‌کاسپین بیشتر موردتوجه قرار گرفته است. این کریدور از طریق دریای خزر، چین و قزاقستان را به آذربایجان و گرجستان پیوند می‌زند و از طریق این دو کشور، به ترکیه متصل می‌شود و از طریق ترکیه کالاها به اتحادیه اروپا راه می‌یابند. با این حال این کریدور ظرفیت رقابت با کریدور ترنس‌سیبریا را ندارد، زیرا کمتر از یک‌بیستم ظرفیت کریدور ترنس‌سیبریا ظرفیت حمل بار دارد، اما در رقابت با مهم‌ترین کریدور شرق- غرب، در حال افزایش ظرفیت ترانزیتی خود هستند. کمااینکه اکنون به نسبت اوایل جنگ اوکراین با سرعت بالایی افزایش ظرفیت بار در این کریدور صورت گرفته است.

با سرعتی که کشورهای میزبان کریدور ترنس‌کاسپین افزایش ظرفیت می‌دهند و حمایت‌های بین‌المللی که جلب می‌کنند، این افق را می‌توان پیش‌بینی کرد که این کریدور تبدیل به یک کریدور جدی در ترانزیت شرق- غرب شود و به این ترتیب، کریدورهای شرق-غرب ایران با این رقیب جدید و تازه‌نفس بیشتر مورد تهدید واقع شود.

کریدور عرب-مد دیگری کریدوری است که می‌تواند به‌عنوان رقیب ترانزیتی ایران به شمار رود. این کریدور نیز قصد دارد از جنوب، کریدور شرق-غرب ایران را دور بزند. به این ترتیب، این کریدور که بین هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس مطرح است، بارهایی که از هند به سمت اروپا ترانزیت می‌شوند را در بندر صلاله یا مسقط تخلیه کرده و سپس به‌وسیله خط آهنی که از بنادر عمان به عربستان، امارات، کویت، اردن و نهایتا بندر حیفای اسرائیل ادامه دارد، به اروپا منتقل می‌کنند.

دوره زمانی پیش از سال ۲۰۱۳، دوره زمانی احداث کریدورهای رقیب ایران بود و متأسفانه با غفلت و تعلل مسئولان در ایران مصادف شد. دوره زمانی که اکنون در آن قرار داریم، دوره زمانی احداث و تثبیت کریدورهای رقیب به شمار می‌رود. در واقع برخی کریدورها احداث شده و ترانزیت بار در آنها تثبیت شده است. همزمان کریدورهای دیگر نیز در دست احداث است. به بیانی دیگر ما فرصت طلایی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۰ را از دست دادیم و اکنون رقابت در منطقه سخت‌تر و پیچیده‌تر شده است.

با این حال نمی‌توان گفت که پنجره فرصت بسته شده است و نباید فرصت باقیمانده را از دست بدهیم. در حال حاضر باید تمرکز کشور در عرصه ژئوپلتیک و دیپلماسی اقتصادی به این سمت حرکت کند که جریان ترانزیت را در خاک و قلمروی ایران روزبه‌روز تقویت و تثبیت کند، زیرا کشورهای همسایه دیپلماسی قوی‌ای را برای تثبیت کریدورهای رقیب ایران به کار گرفته‌اند.

کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت