فردای اقتصاد: پس از چند روزی که بارش باران و برف هوای تهران را موقتاً از شرّ غلظت بالای آلاینده‌هایش نجات داد، دوباره شاخص آلودگی هوا برای گروه‌های حساس ناسالم شده و به نظر می‌رسد اگر عوامل طبیعی دوباره به کمک نیایند، آلودگی هوای تهران با قدرت گذشته باز خواهد گشت؛ به نظر می‌رسد امیدی هم به سیاستگذاران برای اجرای راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت رفع این پدیده خطرناک وجود ندارد. پدیده‌ای که نگاهی به انواع تبعاتش روی سلامتی و کارایی اهمیت مقابله با آن را به خوبی نشان می‌دهد.
اثر آلودگی هوا روی زندگی می‌تواند کاملاً مستقیم باشد؛ در ایران حداقل اثر قابل توجهی از آلاینده مونواکسید کربن روی نرخ مرگ‌ومیر در کلان‌شهرها دیده می‌شود. به صورت غیرمستقیم، پیامدهای هوای بی‌کیفیت روی بازدهی کار و تحصیل هم مشاهده می‌شود. بنابر پژوهشی تجربی اثر منفی آلودگی هوا روی کاهش عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در آزمون‌ها معنادار است. چنین اثراتی به طور غیرمستقیم به اقتصاد ضربه می‌زند و رفاه مردم را کاهش می‌دهد.
تشخیص این که کیفیت هوا می‌تواند روی سلامت انسان تأثیر بگذارد را می‌توان تا قرن سیزدهم میلادی ردیابی کرد، زمانی که پادشاه انگلستان سوزاندن زغال سنگ دریایی را در لندن ممنوع کرد، به علت ضررهایش به سلامتی. با پیشرفت علوم زیست‌شناسی، پزشکی و شیمی به تدریج اثرات آلودگی هوا برای انسان‌ها مشخص‌تر شده و هم‌زمان صنعتی‌شدن باعث افزایش آلودگی در شهرها شده است.
پای اقتصاد چگونه به موضوع آلودگی هوا باز شد؟
ادبیات اقتصاد از چند منظر توانسته در بحث اثرات آلودگی هوا مشارکت کند. یک بعد مسئله پیامدهای آلودگی این است که انسان‌ها هم در مقابل آن واکنش می‌دهند و ارزیابی درست پیامدها نیازمند فهم رفتار افراد است؛ برای مثال، اقتصاددانان می‌گویند از یک سو آلودگی مناطق مختلف روی قیمت مسکن اثر می‌گذارد و در نهایت افراد ثروتمندتر در مناطق کمترآلوده سکونت می‌گزینند. اما از طرف دیگر، شهرهای بزرگ نویددهنده فرصت‌های شغلی و درآمد بیشتر هستند و افرادی که با انگیزه این موقعیت‌ها پا در شهرهای بزرگ و آلوده می‌گذارند، توان بیشتری برای سرمایه‌گذاری روی سلامتی خواهند داشت.
نکته دیگری که اقتصاد به مباحث آلودگی هوا می‌افزاید، این است که پیامدهای منفی این معضل فقط به سلامتی محدود نمی‌شود. برای نمونه، آلودگی هوا روی بهره‌وری نیروی کار و کیفیت تحصیلات هم می‌تواند اثر بد بگذارد و در نهایت رشد اقتصادی را هم کم کند. بنابراین از این منظر دریافت مالیات از سوی دولت‌ها برای سرمایه‌گذاری روی کاهش آلودگی نه‌تنها به تولید آسیب نمی‌زند بلکه می‌تواند در بلندمدت به سود آن هم باشد.
آلودگی ناشی از گرمایش در زمستان؛ مورد چین
یکی از منابع آلودگی هوای تهران و کلان‌شهرها، سوخت نامناسب مصرفی نیروگاه‌هاست که اتفاقاً در فصول سرد تولید بالاتری دارند؛ از سوی دیگر قیمت نسبی پایین گاز طبیعی برای صنایع و خانوارها باعث مصرف بیش از بهینه آن شده و گاه باعث می‌شود نیروگاه‌ها مجبور به استفاده از انواع نامناسب‌تری از سوخت‌ها مثل مازوت شوند. چنین وضعیتی آلودگی هوا را در برخی ماه‌های سال به شدت به مسئله‌ای بغرنج تبدیل می‌کند.
جالب آنجاست که چین هم کم‌وبیش با مسئله مشابهی روبه‌روست. در طول فصول گرمایش زمستانی، نیروگاه‌های بزرگ با سوخت زغال سنگ، گرمایش داخلی را به صورت رایگان یا با یارانه شدید برای ساختمان‌های مسکونی و تجاری در شمال چین فراهم می‌کنند. از آنجایی که انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از احتراق زغال سنگ عامل اصلی آلودگی هوا در چین است، این نیروگاه‌ها در هنگام استفاده باعث افت قابل توجهی در کیفیت هوا می شوند. پژوهشی در سال ۲۰۲۰ آثار این شرایط را ارزیابی کرده است.
نتیجه پژوهش این است که راه افتادن سیستم گرمایش زمستانی در چین شاخص هفتگی کیفیت هوا را ۳۶ درصد افزایش می‌دهد (مقدار بیشتر این شاخص به معنی کیفیت پایین‌تر هواست) و باعث افزایش ۱۴ درصدی در نرخ مرگ و میر می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد که افزایش ۱۰ واحدی در شاخص هفتگی کیفیت هوا باعث افزایش ۲.۲ درصد نرخ مرگ و میر کل می‌شود. مردم مناطق فقیر و روستایی به طور خاص تحت تأثیر بدتر شدن سریع کیفیت هوا هستند. این بدان معناست که تأثیر آلودگی هوا بر سلامتی ممکن است با بهبود شرایط اجتماعی-اقتصادی کاهش یابد. تحلیل هزینه و فایده این مقاله نشان می‌دهد جایگزینی زغال سنگ با گاز طبیعی برای گرمایش می تواند رفاه اجتماعی را بهبود بخشد.
جنین‌هایی که به خاطر آلودگی هوا به دنیا نمی‌آیند
در ماه‌های پایانی سال ۱۹۹۷، آتش‌سوزی‌های جنگلی بخش‌های زیادی از اندونزی را فرا گرفت و بیش از ۱۲ میلیون هکتار را نابود کرد. بیشتر آتش‌سوزی‌ها توسط شرکت‌های چوب‌بر و تولیدکنندگان روغن پالم ایجاد شد که زمین‌ها را برای کاشت محصول جدید پاک‌سازی می‌کردند. به دلیل آب‌وهوای خشک و باد، آتش سوزی از کنترل خارج شد و به سرعت گسترش یافت. در ماه نوامبر، باران سرانجام آتش را خاموش کرد. پیامدهای این دوره آلودگی بسیار شدید که باعث شده بود پتویی از دود مدت‌ها مناطقی از اندونزی را در بر گیرد، توسط پژوهش‌هایی سنجیده شده است. یک اقتصاددان با کمک داده‌های ماهواره‌ای از پراکندگی ذرات معلق و دود بررسی کرده این پدیده شوم تا چه حد باعث مرگ و میر جنین، نوزاد و کودک قبل از ۳سال شده است.
پژوهش نتیجه می‌گیرد که آلودگی منجر به مرگ ۱۵۶۰۰ کودک، نوزاد و جنین در اندونزی شده است (۱.۲ درصد از این گروه‌ها که در معرض آلودگی بوده‌اند). یک علت اصلی، قرارگرفتن در معرض آلودگی قبل از تولد (در مرحله جنینی) بوده است. اندازه اثر در مناطق فقیرتر بسیار بزرگتر است، و نشان می‌دهد که اثرات متفاوت آلودگی به شکاف عمیق‌تر طبقات اقتصادی-اجتماعی در زمینه سلامت دامن می‌زند.
آلودگی چه اثری روی تحصیل دانش‌آموزان ایرانی می‌گذارد؟
آلودگی می‌تواند از طریق سازوکارهای مشهودی مانند کاهش سلامتی که در طول زمان ادامه می‌یابد، یا از طریق کانال‌های کمتر قابل مشاهده مانند کاهش عملکرد ذهن طی رویدادهای مهم زندگی مانند امتحانات مهم، بر رفاه آینده فرد تأثیر بگذارد. پژوهشی از امن‌زاده، وصال و فاطمی (۲۰۲۰) نشان می‌دهد آلاینده‌های PM2.5 و PM10 اثر مشخص منفی روی نمره‌های برخی امتحانات دانش‌آموزان ایرانی می‌گذارد.
مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی در ایران
پژوهشی از رحمتی، مغانی و وصال (۱۳۹۹) اثرات آلودگی هوا را بر افزایش مرگ‌ومیر در ایران اندازه گرفته است. همان‌طور که نمودار ابتدای گزارش نشان می‌دهد، شدت مرگ‌ومیر در کلان‌شهرها طی ماه‌های آذر تا بهمن بالاتر است. با این حال، آب‌وهوا نقش مهمی در این زمینه دارد و تفکیک اثر آلودگی هوا ساده نیست.
بررسی شهرهای تهران، تبریز، اهواز، اصفهان، شیراز و مشهد طی سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ نشان می‌دهد تعداد روزانه مرگ‌ومیر به علل بیماری‌های قلبی-عروقی، بیماری‌های تنفسی، بیماری‌های گوارشی و سرطان‌ها و تومورها تحت تأثیر افزایش مونواکسید کربن طی دو هفته پیش از مرگ افزایش قابل توجهی می‌یابد. همچنین افزایش مونو اکسید کربن و دی اکسید گوگرد در هر روز، به طور معنی‌داری سبب افزایش میزان مرگ‌ومیر به دلایل بیماری‌های تنفسی می‌شود. همچنین میزان ذرات معلق در هر روز و طی دو هفته قبل، بر میزان مرگ‌ومیر ناشی از مشکلات گوارشی اثر قابل توجهی می‌گذارد.
منابع:
رحمتی، مغانی و وصال (2020). بررسی اثر کوتاه مدت آلودگی هوا بر مرگ‌ومیر در شش کلان شهر در ایران. پژوهشهای اقتصادی (رشد و توسعه پایدار), 20(2), 53-76.
Amanzadeh, N., Vesal, M., & Ardestani, S. F. F. (2020). The impact of short-term exposure to ambient air pollution on test scores in Iran. Population and Environment, 41(3), 253-285.
Fan, M., He, G., & Zhou, M. (2020). The winter choke: coal-fired heating, air pollution, and mortality in China. Journal of Health Economics, 71, 102316.
Graff Zivin, J., & Neidell, M. (2013). Environment, health, and human capital. Journal of Economic Literature, 51(3), 689-730.
Jayachandran, S. (2009). Air quality and early-life mortality evidence from Indonesia’s wildfires. Journal of Human resources, 44(4), 916-954.