فردای‌اقتصاد: سرعت رشد و تنوع در محصولات صادراتی طی سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۹ حدود ۱.۸درصد بوده است. ارزیابی‌ها حاکی از این است که اگرچه در اقتصاد ایران محصولات متنوعی تولید می‌شود، اما مقیاس صادراتی نیز در این میان مهم است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که متاسفانه چنین مقیاسی برای تولیدات کشور وجود ندارد و بسیاری از کالاها فقط برای تامین نیاز داخل تولید می‌شود.
بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس حاکی از آن است که به‌رغم وجود ۴۰۶۲نوع محصول صادراتی در سال ۱۳۹۹، ارزش صادرات اغلب کالاها ناچیز و زیر ۱۰هزار دلار بوده است؛ بنابراین در کنار تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی، باید مقیاس صادرات این محصولات نیز افزایش یابد. شاخص تمرکز صادرات و شاخص تنوع، معیاری برای سنجش تخصصی‌سازی و متنوع‌سازی است که نشان‌دهنده افزایش تنوع یا تمرکز در کالاهای صادراتی است؛ ممکن است کشور از لحاظ صادرات، تعداد زیادی کالای مختلف را در سبد صادراتی خود جای دهد، اما از لحاظ ارزش، متمرکز بر چند کالا خاص و معدود باشد. این موضوع یکی از ویژگی‌های سبد صادراتی ایران است.
شاخص تنوع صادرات از طریق شمارش تعداد کالاهای صادراتی محاسبه می‌شود. همچنین تمرکز صادراتی از جمع مجذور سهم هر کالا در کل صادرات ایران می‌آید. شاخص تمرکز صادرات عددی بین صفر و یک است که نشان‌دهنده تنوع کالاهای صادراتی است. اگر این شاخص به عدد یک نزدیک باشد، بدین معناست که صادرات کشور در چند محصول متمرکز است.
در مقابل مقادیر نزدیک به صفر منعکس‌کننده صادرات همگن‌تر در محصولات مختلف است. البته در محاسبه این شاخص برخی ملاحظات وجود دارد که از جمله می‌توان به این نکته اشاره کرد که در محاسبه این شاخص، کدهای مربوط به میعانات گازی و گاز طبیعی به دلیل ایجاد تورش در محاسبات شاخص‌ها حذف شده است. همچنین منبع آماری مورد استفاده برای محاسبه این شاخص، آمار گمرک حسب ماه‌های شمسی است.
نتایج محاسبه شاخص تنوع صادراتی نشان می‌دهد که تنوع کالاهای صادراتی طی دوره ۱۳۹۹-۱۳۸۳ رو به افزایش بوده و از میان حدود ۵۲۰۰کد استاندارد، تعداد کالاهای صادراتی از ۳۰۷۹ کد کالایی در سال ۱۳۸۳ به ۴۳۸۹ کد در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته و این امر بیانگر متنوع‌تر شدن سبد صادراتی کشور بوده و طی ۱۷سال مورد بررسی، به‌طور متوسط سالیانه حدود ۱.۸درصد رشد داشته است. نکته دیگر اینکه تمرکز صادرات کالایی ایران طی ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۹ به‌رغم وجود نوسان، رو به کاهش بوده و کاهش شاخص به معنای افزایش سهم و حضور کالاهای جدیدتر در سبد کالاهای صادراتی کشور است.
به عبارت دیگر، بخش صادرات کشور از تمرکز بر تعداد معدودی کالا به سمت صادرات تعداد بیشتر از کالاهای جدید متمایل شده است. اگرچه آمار صادرات طی سال‌های فوق دارای نوسان بوده، اما با فرض صعودی بودن روند صادرات طی سال‌های فوق می‌توان ادغان کرد کاهش شاخص فوق به منزله تغییر مثبتی در حوزه صادرات کشور محسوب می‌شود؛ چراکه صادرات کشور از تکیه صرف بر تعداد معدودی از کالاها طی سال‌های فوق فاصله گرفته است. به عبارت دیگر، ریسک تجاری در این حالت کمتر شده و در صورت از دست رفتن بازار چند کالا، صادرات کشور دچار افت و نوسان شدید نخواهد شد.
نتایج بررسی‌ها اما نشان می‌دهد که ارزش صادرات بین طیف وسیعی از کالاها توزیع نشده است. در نتیجه اگرچه روند شاخص طی سال‌های اخیر بهبود یافته، اما صادرات کشور همچنان از تمرکز بالایی برخوردار است.