فردای اقتصاد: تمام درآمدها و هزینه‌های دولت در بودجه نمی‌آید؛ بخش پنهان‌تر و خارج از راداری هم وجود دارد که به شفافیت بخش‌های آشکار بودجه نیست. بخشی از این «فرابودجه» را می‌توان لابه‌لای بندهای لایحه بودجه پیدا کرد، اما این ارقام فرابودجه‌ای در سرجمع بودجه لحاظ نمی‌شوند و نحوه هزینه‌کرد و رقمشان چندان مشخص نیست؛ مثلاً ورای سقف نفتی بودجه، ۳ میلیارد یورو برای ستاد کل نیروهای مسلح و ۱.۵ میلیارد یورو برای تعدادی طرح‌های حمایتی در نظر گرفته شده است که با نرخ ETS تسعیر خواهد شد و از الآن بودجه ریالی مشخصی ندارد. بودجه یارانه‌ها هم که در سال‌های اخیر از سایه فرابودجه درآمده و به گونه‌ای داخل بودجه اضافه شد، هر چند همچنان جدا از سایر ارقام، در لایحه بودجه ۱۴۰۲ مبهم‌تر از گذشته شده، به طوری که جدول همیشگی آن حذف شده و منابعش به تفکیک معلوم نیست.
مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی درمورد لایحه پیشنهادی دولت برای بودجه ۱۴۰۲ منتشر کرده است که جزئیات جالبی دارد. یکی از بخش‌های مهم این گزارش، ارقام فرابودجه‌ای لایحه ۱۴۰۲ است. این ارقام نشان می‌دهد فراتر از بودجه عمومی با حجم ۱۹۸۴ همت (هزار میلیارد تومان) و بودجه شرکتی، چه منابع و مصارفی در دستور کار هستند؛ چه مخارجی بدون آن که در بودجه به شیوه شفاف بیایند، تکلیف شده‌اند و خلاصه چقدر از دخل و خرج دولت (به معنای جامع آن و نه فقط قوه مجریه) خارج از رادار بودجه قرار دارند.
فرابودجه بر ضد بودجه؟
یک کارکرد مهم بودجه این است که تمام منابع درآمدی و مصارف دولت را شفاف و قابل نظارت برای عموم و نهادهای نظارتی کند. اما بودجه سنواتی در دهه‌های گذشته همیشه از این نظر ناقص بوده است. هر چند این موضوع که چقدر مجریان بودجه به جزئیات آن متعهد هستند، خود محل چالش است اما به هر حال دخل و خرجی که داخل بودجه شفاف می‌شود، بیشتر تحت رادار نظارتی است تا فرابودجه. در سال‌های اخیر برخی اقدامات برای این که بخش فرابودجه‌ای به داخل بودجه بیاید، صورت گرفته است. مثلاً بودجه هدفمندسازی یارانه‌ها که عملاً دخل و خرج سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها را مشخص می‌کند، داخل بودجه قرار داده می‌شود، با این حال اعداد آن جزو سرجمع بودجه عمومی نمی‌آید و جداست. در اینجا ابتدا بودجه هدفمندسازی را بررسی کرده و سپس سراغ سایر ارقام فرابودجه می‌رویم.
یارانه ناکافی برای نان چگونه جبران می‌شود؟
همان‌طور که جدول زیر نشان می‌دهد، در لایحه سال ۱۴۰۲ دولت بودجه هدفمندی یارانه‌ها را غیرشفاف‌تر از قبل منتشر کرده است. از انتشار جدول جزئیات خودداری کرده و صرفاً یک رقم کلی از درآمدهای این بخش که ۶۶۰ همت است، اعلام کرده است.
گزارش بازوی پژوهشی مجلس می‌گوید بر اساس جزء ۶ بند الف تبصره ۱۴ عوارض و مالیات ارزش افزوده فرآورده نفتی و گاز طبیعی که جزو منابع بودجه عمومی است برای یارانه نان به مصرف می رسد. بنابراین مطابق با جدول زیر، ۴۸.۵ همت این بخش را هم باید با یارانه نان جمع کرد.
یارانه نان (خرید تضمینی) گندم در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۱۰ هزار میلیارد تومان هزینه داشته است و پیش بینی می‌شود سال آینده نیز به حدود ۱۴۰ هزار میلیارد تومان افزایش یابد. در نتیجه مجموع منابع مشخص‌شده برای یارانه نان ناکافی است؛ عدم تامین منابع مورد نیاز برای خرید تضمینی گندم یکی از مجراهای غیرشفاف ایجاد بدهی برای دولت است. این بدهی‌های غیرشفاف خودشان نوعی فرابودجه محسوب می‌شوند.
چهارونیم میلیارد یورو فرابودجه نفتی
از جمله بندهای داخل بودجه که عملاً اجازه یک مصرف فراتر از ارقام بودجه می‌دهد، بند «ی» از تبصره ۱ است که تعیین کرده مازاد بر سقف مندرج در بند «ب» این تبصره (یعنی سقف ۶۰۴ همتی درآمد نفتی در بودجه عمومی دولت)، تا سه میلیارد یورو به ستاد کل نیروهای مسلح به منظور «تقویت بنیه دفاعی، تحقیقات راهبردی دفاعی و پرداخت تعهدات مربوط به طرح‌های دفاعی» و تا مبلغ یک میلیارد و پانصد میلیون یورو بابت طرح‌های «محرومیت‌زدایی و پیشران» به نرخ سامانه معاملات الکترونیکی (ETS) تخصیص یابد.
بنابراین با نرخ امروز یورو در سامانه مذکور (حدود ۳۳ هزار تومان) اندازه رقم فرابودجه‌ای ستاد کل نیروهای مسلح به حدود ۱۰۰ همت و این رقم برای طرح‌های محرومیت‌زدایی به ۵۰ همت می‌رسد. اما طبیعتاً طی سال آینده نرخ متوسط یورو بالاتر از این خواهد بود که رقم این بودجه‌ها را هم به همین ترتیب افزایش می‌دهد.
کدام طرح‌ها با عنوان محرومیت‌زدایی مشمول فرابودجه شده‌اند؟
سهم ۱.۵ میلیارد یورویی تعدادی از طرح‌ها در بخش فرابودجه و غیرشفاف دخل و خرج دولت، به طرح‌های جدول زیر اختصاص خواهد یافت. گزارش مرکز پژوهش‌ها به این نکته اشاره کرده که این رقم نسبت به سال گذشته ۱۴ درصد کاهش ارزی داشته است.
دیگر بند فرابودجه‌ای در لایحه بودجه ۱۴۰۲ این بوده: «دولت مجاز است به دستگاه های اجرایی، صندوق‌های بازنشستگی دولتی، دستگاه‌های دارای اعتبار از محل مصارف عمومی دولت در سقف منابع بودجه عمومی و همچنین بابت بازپرداخت بدهی‌ها و تعهدات دولت به سازمان تامین اجتماعی و تسویه بدهی به نهادهای عمومی غیر دولتی و انقلابی و شهرداری‌ها و آستان قدس رضوی و اجرای طرح‌های مربوط به توسعه نیروگاه‌های
اتمی و طرح‌های پیشران با اولویت طرح‌های توسعه میادین نفت و گاز با لحاظ سهم صندوق توسعه ملی و شرک ملی نفت نسبت به اختصاص نفت خام و میعانات گازی برای صادرات اقدام نماید.
صندوق تثبیت بورسی در فرابودجه
بند ط تبصره یک لایحه وزارت نفت را مکلف کرده به میزان ده هزار میلیارد ریال از منابع داخلی خود و شرکت‌های تابعه را با هدایت و نظارت معاونت علمی رییس جمهور با همکاری وزارت نیرو در فرآیند قابلیت‌سازی و توسعه فناوری و عملیات حفاری و بهره برداری از آب‌های ژرف و سایر فناوری‌های آب اختصاص دهد.
واگذاری ۱۵ هزار میلیارد تومان سهام به صندوق تثبیت هم طبق بند ج تبصره ۲ و خارج از سقف بودجه صورت گرفته است.
دیگر ارقام فرابودجه در مجاری غیرشفاف ایجاد بدهی مثل عدم ایفای تعهدات به سازمان تأمین اجتماعی، عدم ایفای تعهدات سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی و همچنین همان‌طور که گفته شد، عدم تامین منابع مورد نیاز برای خرید تضمینی گندم مستتر هستند.