فردای اقتصاد: علی‌رغم مزیت‌های متمایز استان سیستان و بلوچستان، نماگرهای اقتصادی حاکی از جاماندن این استان از توسعه است، به نحوی که در رتبه‌بندی استانی، جایگاه استان پایین‌تر از متوسط کشوری است؛ به عنوان نمونه در سال ۱۴۰۰، از بین ۳۲ استان کشور، سیستان و بلوچستان رتبه ۲۰ام را به لحاظ ارزش افزوده به خود اختصاص داده است. چالش‌های توسعه استان را می‌توان در مواردی همچون حاشیه‌نشینی، بحران مهاجرت از روستاها و مهاجرت به خارج استان، ضعف در زیرساخت‌های عمرانی و اقتصادی، به فعلیت نرسیدن قابلیت‌ها و ظرفیت‌های توسعه استان، بحران آب، بحران حوزه بهداشت و درمان، کمبود نیروی انسانی و ماندگاری کم نیروی انسانی در استان، مخاطرات طبیعی و عدم تکمیل شبکه گاز برشمرد.
ویژگی‌های اقلیمی و جغرافیایی سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان به لحاظ وسعت جغرافیایی با بیش از ۱۱ درصد از مساحت کشور، بعد از استان کرمان دومین استان پهناور کشور است. میانگین سالانه بارش استان از میانگین کشوری کمتر و پوشش گیاهی بسیبار تنکی دارد و لذا نیازمند یک مدیریت قوی در حوزه آب و مسائل مرتبط با آن که کشاورزی و صنعت را نیز شامل می‌شود، هست. هرچند بیشتر نقاط استان آب و هوای گرم و خشک دارد و سالهاست از کم آبی رنج می برد، میزان بارندگی در این استان از ۴۴ میلیمتر در میرجاوه تا ۱۶۸ میلیمتر در نیکشهر متفاوت است. این استان حدود ۳۷۰ کیلومتر مرز آبی در کرانه شمالی دریای عمان دارد و به رغم برخورداری از جاذبه‌های گردشگری بسیار متنوع طبیعی، تاریخی و صنایع دستی سنتی، نتوانسته است به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری ایران مطرح شود.
بالاترین سهم جوانان از جمعیت
براساس پیش‌بینی مرکز آمار ایران، جمعیت استان در سال ۱۴۰۱ معادل ۳.۱۵ میلیون نفر و ضریب شهرنشینی آن ۵۳ درصد در مقابل ضریب شهرنشینی ۷۶ درصدی کل کشور است. تراکم جمعیت آن ۱۷ نفر در هر کیلومترمربع است که این رقم برای کل کشور ۵۱ نفر است. بالاترین نرخ باروری را با ۳.۴۸ نفر در مقابل نرخ باروری ۱.۷۴ نفری کل کشور دارد. بالاترین جمعیت جوان کشور در این استان ساکن هستند به طوری که حدود ۶۴ درصد از جمعیت استان زیر ۳۰ سال سن دارند. به لحاظ وضعیت اقتصادی خاص استان، در هر دوره سرشماری جمعیت خارج شده از استان بیش از جمعیت وارد شده به استان بوده است. در سرشماری سال ۱۳۹۵، میزان مهاجران خارج شده حدود ۲۹ هزار نفر بیش از مهاجران وارد شده به استان بوده است.
شکاف بزرگ میان فقیر و غنی
ضریب جینی که شاخصی از نابرابری است در مناطق شهری استان سیستان و بلوچستان معادل ۴۹ درصد است، در حالی که این رقم برای کل کشور معادل ۳۷ درصد است. در مناطق روستایی این استان ولی ضریب جینی معادل ۳۳ درصد در مقابل رقم ۳۵ درصدی کشور است. این بدان معناست که در مناطق شهری این استان اختلاف زیادی میان قشر پردرآمد و کم درآمد آن وجود دارد ولی این اختلاف در روستاییان استان کمتر است.
نرخ محرومیت استان بسیار بالا و حدود ۶۲ درصد است که رتبه اول را در کشور دارد و تفاضل این نرخ با دومین استان محروم که متعلق به خراسان شمالی است حدود ۱۶ واحد درصد و با استان تهران که آخرین استان است، حدود ۴۵ واحد درصد است که نشان از محرومیت مزمن، بسیار عمیق و چند لایه استان دارد. این محرومیت چند لایه از وضعیت بهداشت و درمان تا وضعیت آموزشی، وضعیت آب، سفره کوچک اقتصادی تا وضعیت حاشیه‌نشینی در برخی از شهرها مانند چابهار را شامل می شود.
بنابراین در مجموع این استان همزمان دچار فقر و نابرابری بالاست که هر کدام به نوبه خود می‌تواند اثرات نامطلوبی بر وضعیت رفاهی شهروندان بگذارد.
وضعیت تولید در سیستان و بلوچستان چگونه است؟
به روایت مرکز آمار ایران، ارزش افزوده استان سیستان و بلوچستان در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۱۲۳ هزار میلیارد تومان بود که بیانگر سهم حدود ۱.۴ درصدی در ارزش افزوده کل کشور است. میانگین سهم ارزش افزوده استان از کل ارزش افزوده کشور در طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ نیز معادل ۱.۳ درصد است. در سال ۱۴۰۰، بخش عمده‌فروشی، خرده‌فروشی و تعمیر وسایل نقلیه موتوری با سهم ۲۱.۹ درصد، بخش کشاورزی با سهم ۱۸.۳ درصد و بخش صنعت با سهم ۱۳.۷ درصد به ترتیب بیشترین سهم را در ارزش افزوده کل استان دارند.
تولیدات محوری استان در بخش کشاورزی بر زراعت، باغداری و ماهیگیری متمرکز است به طوری که طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸، رشته‌فعالیت زراعت و باغداری از سهم ۹.۲ درصد و رشته‌فعالیت ماهیگیری از سهم ۷.۳ درصد در ارزش افزوده استان برخوردار هستند.
در بخش صنعت، پس از رشته‌فعالیت تولید محصولات غذایی با سهم ۷.۵ درصد از ارزش افزوده استان، رشته‌فعالیت تولید سایر فرآورده‌های معدنی غیرفلزی با سهم ۲.۰ درصد قرار دارد که این امر حاکی از تنوع بسیار پایین فعالیت‌های صنعتی در سطح استان است.
رشد سالیانه تولید ناخالص داخلی استان طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به طور متوسط معادل ۳.۳ درصد است و این در حالی است که رشد متوسط کل کشور طی دوره یاد شده فقط ۱.۴ درصد بوده است. باید اشاره شود طی دوره مزبور و در سطح استان ارزش افزوده گروه خدمات ۳.۶ درصد، ارزش افزوده گروه صنایع و معادن ۳.۳ درصد و ارزش افزوده گروه کشاورزی ۱.۸ درصد به طور متوسط افزایش داشته‌اند. طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ که کشور با دو تحریم بین‌المللی مواجه بوده، ارزش افزوده استان فقط طی سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۸ با کاهش همراه بوده و این در حالی است که ارزش افزوده کشور علاوه بر دو سال مزبور طی سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ نیز با کاهش مواجه بوده است.
مشارکت ۳۵ درصدی در بازار کار
بر اساس نتایج طرح آمارگیری نیروی کار سال ۱۴۰۰، تعداد شاغلان استان ۵۸۰.۶ هزار نفر در مقابل ۲۳.۵ میلیون شاغل کل کشور است. در این میان، نرخ مشارکت اقتصادی استان ۳۴.۵ درصد در مقابل ۴۰.۹ درصد برای کل کشور و نرخ بیکاری آن ۹.۴ درصد در مقابل ۹.۲ درصد برای کل کشور است.
نکته قابل توجه آنکه نرخ مشارکت اقتصادی زنان استان ۲ واحد درصد بیشتر از میانگین کشور و نرخ بیکاری زنان آن نیز ۱ واحد درصد کمتر از میانگین کشور است. قابل ذکر است سهم اشتغال کشاورزی استان ۱۴.۶ در مقابل ۱۶.۳ کشور، سهم اشتعال صنعت استان ۳۸.۲ در مقابل ۳۳.۸ کشور و سهم اشتغال خدمات ۴۷.۲ در مقابل ۴۹.۸ کشور است.
تورمی جلوتر از میانگین کشور
در آذر ۱۴۰۱، شاخص قیمت مصرف کننده به سال پایه ۱۳۹۵ برای استان معادل ۵۹۴.۰ و برای کشور معادل ۵۶۳.۰ است که حاکی از اختلاف ۳۱ واحدی است. همچنین، مقایسه متوسط تورم ماهانه از ابتدای سال ۱۳۹۰ تا آذر ۱۴۰۱ بین استان و کشور حاکی از اختلاف نزدیک به ۰.۲ واحد درصدی است به طوری که طی دوره یاد شده تورم ماهیانه استان به طور متوسط ۲.۱ درصد و تورم ماهیانه کشور به طور متوسط ۱.۹ درصد بوده است. نکته حائز اهمیت دیگر آنکه در حالی که تورم نقطه به نقطه کشور در آذر ۱۴۰۱ برابر با ۴۸.۵ درصد بوده این رقم برای استان ۶۱.۳ درصد بوده است.
کارنامه بانکی
مانده تسهیلات بانک‌ها و موسسات اعتباری استان در پایان آذر ۱۴۰۱ رقمی بالغ بر ۳۲.۸ همت (هزار میلیارد تومان) است که نزدیک به ۰.۷ درصد از کل مانده تسهیلات کشور را شامل می‌شود. طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۱، سه دوره متمایز قابل شناسایی است. دوره اول که سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ را شامل می‌شود نسبت فوق روندی باثبات، طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ روندی نزولی و در نهایت طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ روندی صعودی داشته است.
همچنین روند نسبت ارزش افزوده جاری استان به مانده تسهیلات حاکی از اتکای کمتر ارزش افزوده استان به تسهیلات اعطایی بانک‌هاست.
جایگاه سیستان و بلوچستان در بودجه کشوری
بودجه مصوب استان در سال ۱۴۰۱ معادل ۶.۲ هزار میلیارد تومان بود که ۶.۳ درصد از بودجه کشور را شامل می‌شود. روند نسبت بودجه عمومی استان به کل بودجه حاکی از یک روند کلی افزایشی پس از سال ۱۳۹۶ و رسیدن به بیشترین مقدار خود در سال ۱۴۰۱ است.
مزیت‌های اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان در مسیر دو کریدور از سه کریدور ترانزیتی بزرگ دنیا قرار دارد که موجب می‌شود این منطقه به عنوان محور ترانزیتی طرح توسعه جنوب شرق نامیده شود. این استان با استعدادهای خاص کرانه‌ای برای ایجاد بندرگاه‌های مناسب و ساخت محورهای مواصلاتی ریلی و جاده‌ای می‌تواند بازارهای کشورهای همسایه و آسیای میانه را در اختیار داشته باشد.
بر این اساس، با توجه به موقعیت جغرافیایی استان و دسترسی آن به آبهای آزاد، مهمترین مزیت آن را می‌توان در حوزه بازرگانی و ترانزیت برشمرد. در این استان حدود ۵ گمرک شامل زاهدان، میرجاوه، میلک، چابهار و پیشین و ۷ بازارچه مرزی وجود دارد. در نه‌ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۱، کل کالاهای صادراتی از گمرکات استان ۱۱۰۰ میلیون دلار، صادرات قطعی استان ۲۰۱ میلیون دلار و واردات آن ۱۳۸۸ میلیون دلار بوده است. استفاده از مزیت مناطق ویژه و آزاد اقتصادی موجود در منطقه می‌تواند به ارتقای نقش صادرات محور هابهای چابهار، جاسک و میناب نسبت به نقش واردات محور آن‌ها گردد.
بیش از نیمی از سواحل مکران در استان سیستان و بلوچستان واقع است. ۶۰۰ کیومتر مرز آبی ساحل مکران و تسلط این منطقه بر یکی از مهمترین و استراتژیک‌ترین راه های آبی جهان، ویژگی خاصی به ین منطقه ببخشیده است. همچنین، بندر چابهار به عنوان تنها بندری که دارای سواحل مناسب جهت لنگر انداختن کشتی ها، در کرانه دریای عمان است، ظرفبت بالایی در بانکرینگ (سوخت رسانی) و ارائه خدمات بندرگاهی به کشورهای هم‌جوار و کشتی‌های عبوری دارد.
خاک و منابع آبی نسبتا مناسب در بخش جنوبی استان، مزیت ویژه‌ای در تولید میوه‌های گرمسیری به این منطقه بخشیده است. این استان رتبه دوم کشور در تولید خرما بالغ بر ۲۱۰ هزار تن، رتبه اول کشور در تولید موز نزدیک به ۱۳۰ هزار تن ، رتبه دوم کشور در تولید انبه بالغ بر ۱۷۳ هزار تن را ه خود اختصاص داده است.
در بحث شیلات نیز استان از فرصت منحصر به فردی برخوردار است که اشتغال بیش از ۲۸ هزار نفر (۹۰۰ نفر اشتغا مستقیم) را در حوزه صید و صیادی فراهم آورده است. این استان از ۸ بندر صیادی، ۳ مرکز تخلیه صید، ۹۸۰ شناور کلاس لنج و ۱۴۲۶ شناور کلاس قایق بهره‌مند است. میزان صید آبزیان در سال ۱۴۰۰، ۲۶۰ هزار تن بوده که از این میزان ۱۰۷ هزار تن ماهیان تجاری و ۱۵۳ هزار تن ماهیان صنعتی می‌باشد. ۶۰ درصد صید ماهیان صنعتی در استان سیستان و بلوچستان می باشد که از این حیث بعد از کشور اندونزی رتبه دوم صید در غرب اقیانوس هند به شمار می‌رود. سطح زیرکشت میگو ۸۷۰ هکتار بوده که حدود ۲۰۷۱ تن برداشت شده که از نظر کمیت رتبه دوم و از نظر ارزش ریالی رتبه اول کشور را دارا بوده است. توسعه صنایع تبدیلی غذایی و فعالیت‌های کشاورزی با تاکید بر فرآوری و بسته‌بندی مانند گیاهان دارویی، میوه های گرمسیری، نیمه گرمسیری و خارج از فصل، محصولات جالیزی، پرورش شتر، پرورش میگو و تن ماهیان و مروارید، تکثیر و صید ماهیان خاویاری نیز با توجه به مزیت‌های استان می‌تواند در افزایش تولید صنعتی و اشتغال استان موثر باشد.
عملیات احداث پتروشیمی مکران با تفاهم‌نامه‌ای از سوی وزارت نفت به شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی نیروهای مسلح واگذار گردیده و ۲۰ میلیون تن مواد پتروشیمی بالادستی و ۱۰ میلیون تن پایین دستی برای سواحل مکران پیش‌بینی و برنامه‌ریزی شده تا قطب سوم پتروشیمی ایران بعد از عسلویه و ماهشهر در چابهار ایجاد شود. تولید پتروشیمی چابهار با ظرفیت ۸.۵ میلیون تن متانول در اواخر ۱۴۰۱ آغاز می شود.
با توجه به جاذبه‌های متنوع گردشگری طبیعی (مناطق حفاظت شده طبیعی،کویرها، پدیده‌های طبیعی، گونه های جانوری خاص، جنگل های ماندابی) حرا در سواحل کنارک، چابهار، گوادر، زرآباد، آبهای اقیانوسی و ...) و تاریخی (بویژه در محدوده سیستان)، استان از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های ویژه‌ای در زمینه گردشگری و اکوتوریسم برخوردار است.
در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز استان از قابلیت‌های ویژه‌ای بهره‌مند است که توسعه زیرساخت‌های مرتبط را می‌طلبد. به عنوان نمونه، امکان ایجاد و توسعه زیرساخت‌های بهره‌برداری از انرژی خورشید و گرمای زمین در پهنه‌های مستعد و نیز بهره‌برداری از انرژی باد در منطقه سیستان به عنوان بادخیزترین محدوده کشور فراهم است که می‌تواند استان را به صادرکننده انرژی نیز تبدیل نماید. همچنین، ایران با توجه به زیرساخت‌های خطوط لوله در سرتاسر کشور و موقعیت جغرافیایی خود امکان عبور گاز مازاد ترکمنستان و روسیه به هند و پاکستان را دارد که تفاهم‌نامه خط لوله گاز صلح بر این اساس بین ایران، هند و پاکستان منعقد شد، اما با کنار کشیدن هند از این پروژه و تعلل پاکستان در ساخت خط لوله در کشورش، پروژه نیمه کاره رها شد.