فردای اقتصاد: از زمان شروع جنگ اوکراین بازارهای انرژی با تغییرات گسترده‌ای همراه شده است. صادرات نفت و گاز روسیه به اروپا قطع شده و به زودی با اعمال تحریم‌های جدید غرب صادرات فرآورده‌های نفتی این کشور به قاره سبز هم متوقف خواهد شد. روسیه هرچند با صرف هزینه زیادی توانسته بازارهای آسیایی به خصوص چین، هند و ترکیه را جایگزین بازار نفت‌خام اروپا کند. با این حال هنوز جایگزینی برای بازار گاز اروپا نیافته و جایگزینی بازار فرآورده‌ها هم احتمالا هزینه‌های هنگفتی را متوجه این کشور خواهد کرد. از این رو است که جولیان لی، تحلیلگر بازارهای نفت و گاز در بلومبرگ در یادداشتی با اشاره به اینکه «روسیه ۵۰ سال را صرف ساختن بازار انرژی خود در اروپا کرد»، می‌نویسد: «رئیس جمهور ولادیمیر پوتین این بازارها را در کمتر از ۵۰ هفته نابود کرد و یافتن جایگزین تقریبا غیرممکن خواهد بود. بنابراین حتی اگر این جنگ تمام و روسیه و غرب باز به هم نزدیک شوند هزینه‌های حمله به اوکراین را نسل‌های بعدی روس خواهند پرداخت.»
بازارهای انرژی روسیه در اروپا چگونه از دست رفت؟
آنطور که لی می‌نویسد: هنگامی که نیروهای مسکو در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کردند، مشتریان اروپایی انرژی روسیه به وحشت افتادند. اما با گذشت چند ماه بازاری که روزانه ۲.۵ میلیون بشکه نفت خام، ۱ میلیون بشکه فرآورده‌های تصفیه شده و ۱۵۵ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از روسیه وارد می‌کرد، کاملا ناپدید شده است.
صادرات نفت خام روسیه به بخش‌هایی از اروپا بلافاصله پس از عبور نیروهای پوتین از مرز شروع به کاهش کرد. بنابراین در ۵ دسامبر، زمانی که ممنوعیت اتحادیه اروپا بر واردات نفت خام روسیه از طریق دریا به اجرا درآمد، عرضه نفت مسکو به اروپا تقریبا متوقف شده و بلغارستان به دلیل یک معافیت موقت، تنها بازار باقی‌مانده برای نفت روسیه در اروپا است. حالا جریان صادرات محصولات پالایش‌شده پیش از تحریم‌هایی که از ۵ فوریه اجرایی می‌شوند، همین مسیر را دنبال می‌کند.
روسیه بازار گاز اروپا را نیز از دست داده و شبکه عظیمی از میادین و خطوط لوله گاز که از زمان عبور اولین گاز این کشور از مرز اتریش در سال ۱۹۶۸ با هزینه‌ای بالغ بر صدها میلیارد دلار توسعه یافته بود، دور ریخته شده است.
جولیان لی بر این باور است که ممکن است روسیه بتواند نوعی از رابطه انرژی با اروپا را پس از پایان جنگ حفظ کند زیرا ناچار به انجام این کار خواهد بود، اما بعید است که کشورهای اتحادیه اروپا هرگز به خود اجازه دهند یا نیاز داشته باشند که به همان اندازه گذشته به گاز روسیه وابسته شوند.
دولت‌ها و مصرف‌کنندگان در اروپا در حال حاضر در مورد محدود کردن تقاضا و بهره‌وری انرژی بسیار جدی هستند، قیمت‌های بی‌سابقه پرداخت شده برای گاز و برق باعث سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر شده و این اولین تلاش‌های جدی برای کاهش سهم سوخت‌های فسیلی در تولید برق است.
دشواری‌های جایگزینی بازار فرآورده‌های نفتی اروپا برای مسکو
آسیا به خوبی جایگزین نفت بازار نفت روسیه برای آسیا شده است، به طور مثال بر اساس آخرین آمار هند در اواخر سال ۲۰۲۲ حدود یک‌چهام از نفت وارداتی خود را از روسیه تامین کرده است. محموله‌های واردشده از روسیه جایگزین محموله‌های تامین‌کنندگان سنتی خاورمیانه یعنی عربستان سعودی، عراق، امارات متحده عربی و کویت شده است.
اما این جایگزینی هزینه زیادی برای روسیه و صنعت نفت آن داشته است. برای نفوذ به بازار هند، روسیه تخفیف‌های بزرگی که به نظر می‌رسد تا ۳۵ دلار در هر بشکه، معادل کاهش ۴۰ درصدی قیمت، به پالایشگران هندی داده است.
تحلیلگر بازارهای انرژی در بلومبرگ بر این باور است که تغییر مسیر جریان نفت خام به یک بازار تشنه که دارای یک بخش پالایشی بزرگ و قادر به پالایش نفت خام سولفور بالای روسیه است، یک چیز است تغییر جریان صادرات محصولات تصفیه شده به آن بازار چیز دیگری است. لی می‌گوید من مطمئن هستم که کشورهایی هستند که مایل به خرید گازوئیل ارزان روسی باشند به طوریکه سوخت تولید داخلی خود را به اروپا صادر کنند، اما این کشورها برای داشتن تجارتی به اندازه کافی سودآور به تخفیف‌های بالایی برای خرید فرآورده‌های روسیه نیاز دارند؛ هزینه دیگری که باید کرملین و شرکت‌های نفتی روسی متحمل شوند.
بازار گازی که احیا نخواهد شد
با این حال نفت، چه نفت خام و چه فرآورده‌های پالایشی، یک مزیت بزرگ نسبت به گاز طبیعی دارد: می‌توان آن را به راحتی و به شکل ارزان از طریق دریا حمل کرد.
در بیشتر ۵۵ سال گذشته، روسیه به دنبال جذب خریدار برای گاز خود در غرب بوده است و در این راستا خطوط لوله عظیم به طول هزاران کیلومتر، میادین گازی سیبری و اخیراً شبه جزیره یامال را به خریداران در اروپا متصل می‌کرد. برای ساخت چنین شبکه خط لوله‌ای روسیه هزینه هنگفتی صرف کرده است.
در یک مورد می‌توان به برآورد سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری در میادین گازی شبه جزیره یامال در سال ۲۰۱۷ اشاره کرد. این سرمایه‌گذاری با هدف رساندن گاز این منطقه به اروپا انجام شد. پیش‌بینی می‌شد رقم سرمایه‌گذاری در یامال تا سال ۲۰۲۵ دو برابر شود. اما حالا بسیاری از این سرمایه‌گذاری اضافی به نظر می‌رسد.
در دهه گذشته، روسیه شروع به جستجوی مشتری برای گاز خود در شرق کرد و خط لوله گاز Power of Siberia را برای انتقال گاز به چین ساخت. اما این گاز از ذخایری می‌آید که از شبه جزیره یامال و ذخایر گازیش هزاران مایل فاصله دارد. با این حال حتی به صرفه بودن این مسیر صادراتی همچنان با تردید مواجه است. شرکت دولتی گاز روسیه، گازپروم هزینه رسمی ساخت نیروگاه سیبری و میادین گازی مرتبط با آن را ۵۵ میلیارد دلار اعلام کرد. یک ارزیابی مستقل رقمی تقریبا دو برابر بزرگتر را اعلام و استدلال می‌کند که این سرمایه‌گذاری هرگز بازدهی نخواهد داشت.
علاوه بر این، محدودیت‌هایی برای خرید بیشتر گاز روسیه توسط پکن وجود دارد. در حالی که چین به انرژی نیاز بسیار زیادی دارد، احتمالا از تکرار اشتباهاتی که برخی کشورهای اروپایی با وابستگی بیش از حد به مسکو مرتکب شدند، اجتناب خواهد کرد. بنابراین روسیه برای جایگزینی بازارهای گاز اروپایی باید به دنبال مشتری دیگری باشد.
این کشور مایل است هند را جذب کند. این کشور یکی دیگر از کشورهایی است که به سرعت در حال رشد و با نیازهای گسترده و رو به رشد انرژی مواجه است. اما انتقال گاز طبیعی به هند حتی دشوارتر از انتقال آن به چین خواهد بود. این مسیر یا باید از برخی از بلندترین کوه‌های جهان عبور کند یا از افغانستان و پاکستان بگذرد که هر دو نیازمند هزینه بسیاری است. بنابراین جایگزین کردن بازار کار اروپا کاری بس دشوار خواهد بود.
در نهایت جولیان لی می‌نویسد: جنگ پوتین در اوکراین به قیمت از دست رفتن بازار انرژی اروپا برای روسیه تمام شد و جایگزین کردن آن آسان نخواهد بود. مسکو و اروپا حتی اگر در نهایت از این بحران عبور کرده و به هم نزدیک شوند، نسل آینده روس‌ها هزینه‌های جنگ را خواهند پرداخت.