فردای اقتصاد: کارنامه تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ منتشر شد؛ داده‌های آماری نشان می‌دهد که هم در حوزه صادرات و هم واردات با افزایش ارزش همراه بوده است. واردات کالایی ایران در سال مزبور از اتحادیه اروپا حدود ۴.۲میلیارد یورو بود که نسبت به سال ۲۰۲۱، حدود ۶.۴درصد رشد داشت. صادرات کالایی ایران هم در سال ۲۰۲۲ اگرچه افزایش حدود ۱۳۴میلیون یورویی داشت و به حدود ۱.۱میلیارد یورو رسید، ولی افزایش مزبور به دلیل اندک بودن، موجب ارتقای معنادار سطح صادرات کالایی ایران به این اتحادیه نشد. تراز تجاری ایران با این اتحادیه در سال مورد بررسی، منفی ۳.۱میلیارد یورو بوده که نسبت به سال ۲۰۲۱، تضعیف شده است.
برخلاف ایران، تجارت کشورهای ترکیه، عربستان سعودی، برزیل، اندونزی و ویتنام با اتحادیه اروپا هم در بخش صادرات و هم واردات رشد قابل توجهی را در سال ۲۰۲۲ تجربه کردند. صادرات ترکیه به این اتحادیه در سال ۲۰۲۲ با افزایش بیش از ۲۰میلیارد یورویی، عربستان سعودی با افزایش ۲۳میلیارد یورویی، برزیل با افزایش ۱۷میلیارد یورویی، ویتنام با افزایش ۱۲.۸میلیارد یورویی و اندونزی با افزایش ۶.۶میلیارد یورویی همراه بود که به مراتب بیشتر از رشد ۰.۲میلیارد یورویی ایران در همین مدت است.
واردات کشورهای منتخب نیز در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با واردات ایران از اتحادیه اروپا هم از منظر سطح و هم از منظر میزان افزایش، از عملکرد بالاتری در مقایسه با سال ۲۰۲۱ برخوردار است. مقایسه صادرات با واردات کشورهای منتخب در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که تراز تجاری اقتصادهای ویتنام، اندونزی، عربستان سعودی و برزیل با اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ مثبت و به ترتیب برابر با ۳۸.۶میلیارد یورو، ۱۴.۳میلیارد یورو، ۱۲.۳میلیارد یورو و ۷ میلیارد یورو بوده، در حالیکه تراز تجاری ترکیه حدود منفی یک میلیارد یورو بوده است.
بر اساس گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، بررسی تفکیک صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا بر حسب مقاصد عمده طی سه سال اخیر نشان می‌دهد که تغییر قابل توجهی در ترکیب مقاصد صادراتی ایران به استثنای کاهش سهم برخی مقاصد مانند هلند، صورت نگرفته و تقریبا روند عمومی صادرات به تفکیک مقاصد عمده نیز مشابه کل ارزش صادرات، افزایشی است.
کشورهای آلمان، ایتالیا، اسپانیا و رومانی چهار مقصد اصلی کالاهای صادراتی ایران با سهم ۶۴درصد از کل ارزش صادرات را در سال ۲۰۲۲ تشکیل می‌دهند. بالاترین رشد ارزشی صادرات ایران در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل در میان مقاصد منتخب، مربوط به کشورهای اسپانیا (۵۲.۲درصد)، لهستان (۵۱.۵درصد)، هلند (۴۴درصد) و بلغارستان (۴۳درصد) و کمترین رشد نیز مربوط به کشورهای ایتالیا (منفی ۹.۸درصد) و اتریش (منفی ۷.۸درصد) است. برخلاف ارزش، روند عمومی مقدار صادرات کالایی ایران به اتحادیه طی سه سال اخیر، کاهشی بوده است. مقایسه روند صعودی ارزش با روند نزولی مقدار صادرات ایران به این اتحادیه، موید این است که انتفاع ایران طی مدت مورد بررسی صرفا از محل افزایش میانگین قیمت‌های صادراتی و نه رشد حجم صادرات حاصل شده است. متغیر حجم صادرات به دلیل آنکه به نوعی معرف تغییرات حقیقی صادرات است، از اهمیت بیشتری در تحلیل تجارت برخوردار است با وجود روند کاهشی اشاره شده، مقدار صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ حدود ۳درصد افزایش یافت و به حدود ۵۴۹هزار تن رسید و با وجود رشد مزبور، مقدار صادرات ایران در سال ۲۰۲۲ در سطحی کمتر از صادرات ۶۵۹هزار تنی در سال ۲۰۲۰ قرار گرفت.
با وجود افت مقدار کل صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا، در میان کشورهای بررسی شده، مقدار صادرات به کشورهای اسپانیا (۴۹.۸درصد)، بلغارستان (۱۵درصد)، هلند (۹.۵درصد) و رومانی (۲درصد) در سال ۲۰۲۲ نسبت به ۲۰۲۱ افزایش داشته است. در همین بازه زمانی، بیشترین افت مقداری صادرات ایران مربوط به مقاصد کشورهای آلمان (منفی ۲۱درصد)، ایتالیا (منفی ۱۶درصد) و بلژیک (منفی ۱۲درصد) است. به دلیل بحران تامین انرژی لازم در منطقه اروپا ناشی شده از تهاجم روسیه به اوکراین و کاهش واردات گاز از روسیه، برخی کشورهای صادرکننده نفت از جمله عربستان سعودی با استفاده از این فرصت، صادرات اقلام نفتی خود را به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ افزایش دادند. صادرات عربستان سعودی در سال مزبور ناشی از افزایش توام مقدار و افزایش جهانی انرژی، به ۳۶.۳میلیارد یورو رسید که نسبت به سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۳۶درصد رشد کرد.
صادرات اقلام نفتی کشورهای برزیل، اندونزی و حتی ترکیه به این اتحادیه نیز طی روند افزایشی در سال ۲۰۲۲ به ترتیب برابر با ۱۰میلیارد یورو، ۱.۵میلیارد یورو و ۳.۶میلیارد یورو بود که بین ۸۱ تا ۷۶۳درصد نسبت به سال ۲۰۲۱ افزایش یافت. ارزش صادرات اقلام نفتی ایران به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ همچنان در سطح کمی باقی ماند و با وجود افزایش ۹۴درصدی در مقایسه با سال ۲۰۲۱ به ۱۰میلیون یورو هم نرسید. روند واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا نیز طی سه سال اخیر افزایشی بوده و از ۳.۷میلیارد یورو در سال ۲۰۲۰ به ۴.۲میلیارد یورو در سال ۲۰۲۲ نزدیک شده است. بررسی تفکیک واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا بر حسب مبادی عمده طی سه سال اخیر نشان می‌دهد که تغییر قابل توجهی در ترکیب مبادی عمده وارداتی صورت نگرفته و همچنان کشورهای آلمان، ایتالیا و هلند در صدر مبادی وارداتی با سهم ۶۰درصدی از کل ارزش واردات در سال ۲۰۲۲ قرار دارند. بالاترین رشد ارزشی واردات ایران در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل در میان مبادی منتخب، مربوط به کشورهای فرانسه (۴۰درصد)، ایتالیا (۲۳درصد) و بلژیک (۱۶درصد) و کمترین رشد نیز مربوط به کشورهای رومانی (منفی ۳۳درصد) و هلند (منفی ۱۲درصد) است.
روند عمومی مقدار واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا طی سه سال اخیر، با متوسط رشد سالانه ۵.۶درصد، افزایشی بوده است. در سال ۲۰۲۲ بر خلاف سال ۲۰۲۱، کاهش مقدار واردات از این اتحادیه به میزان ۱۵.۵درصد و رسیدن به رقم ۲.۵۶میلیون تن روی می‌دهد. مقایسه افزایش ارزش با مقدار واردات از اتحادیه اروپا، مشابه حوزه صادرات، مبین رشد میانگین قیمت کالاهای مبادلاتی در این حوزه است. نسبت مقدار واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا به مقدار صادرات به این اتحادیه در سال ۲۰۲۲، حدود ۴.۷بوده که به معنی واردات مقداری به مراتب بیشتر در قیاس با مقدار صادرات است.
با وجود افت مقدار کل واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲، در میان کشورهای بررسی شده، مقدار واردات از کشورهای فرانسه و آلمان نسبت به ۲۰۲۱ افزایش داشته است. در همین بازه زمانی، بیشترین افت مقداری واردات مربوط به کشور رومانی (منفی ۵۵درصد) است. چهار گروه کالایی شامل مواد و محصولات شیمیایی با ارزش حدود ۳۱۱میلیون یورو، محصولات غذایی و حیوانات زنده با ارزش ۲۵۸میلیون یورو، کالاهای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب ماده سازنده با ارزش ۲۵۱میلیون یورو و مواد خام غیرخوراکی به جز سوخت، گروه‌های عمده صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا طی سال ۲۰۲۲ با مجموع سهم حدود ۷۸درصدی از کل صادرات ایران به این اتحادیه را تشکیل داده‌اند. به استثنای دو گروه کالایی محصولات غذایی و حیوانات زنده و گروه نوشیدنی‌ها و دخانیات، در سایر گروه‌ها صادرات ایران به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ با افزایش ارزشی ۱۲ تا ۳۱۱درصدی در مقایسه با سال ۲۰۲۱، همراه بوده که بالاترین رشد متعلق به گروه روغن‌ها و چربی‌ها و سوخت‌های معدنی است. سه گروه کالایی عمده وارداتی ایران از اتحادیه اروپا طی سال ۲۰۲۲ به ترتیب شامل ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل با ارزش ۱.۲۸میلیارد یورو، مواد شیمیایی با ارزش حدود ۱.۱میلیارد یورو و محصولات غذایی با ارزش ۸۵۷میلیون یورو بوده که در مجموع سهم ۷۷درصدی از کل ارزش واردات ایران از این اتحادیه را تشکیل داده‌اند. ارزش واردات گروه کالاهای گوناگون از اتحادیه اروپا بین منفی ۱۳درصد تا مثبت ۱۳۱درصد در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل از آن، رشد داشته که بالاترین افزایش متعلق به واردات روغن‌ها و چربی‌ها و بیشترین کاهش نیز به استثنای سایر کالاها مربوط به مواد خام غیرخوراکی به جز سوخت است.
در مجموع می‌توان گفت تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و روند صادرات و واردات واقعی نشان از تضعیف عمومی آن طی سال‌های اخیر دارد، در حالیکه سایر اقتصادهای در حال توسعه از بازار اتحادیه اروپا هم در راستای تامین نیازهای تکنولوژیکی، ماشین‌آلات و تجهیزات و هم صادرات کالاها به خوبی استفاده می‌کنند. طی سال ۲۰۲۲، به دلیل اختلالات در زنجیره تامین جهانی و تهاجم روسیه به اوکراین شاهد افزایش قابل توجه قیمت کالاهای مبادلاتی به‌ویژه در حوزه انرژی در جهان بودیم که برخی اقتصادها از جمله عربستان سعودی توانستند منافع ارزی معناداری در حوزه صادرات نفتی به اتحادیه اروپا کسب کنند، در حالیکه ایران به علت تحریم‌ها نتوانست از این بازار حتی در سطحی مشابه اقتصادهای غیرصادرکننده نفتی هم استفاده کند. علاوه بر سطح پایین تجارت، ترکیب کالاهای مبادلاتی ایران با اتحادیه اروپا نیز محدود به برخی گروه‌ها و تا حدودی متمرکز بوده و طی سال های اخیر تغییری در ترکیب و تنوع گروه های صادراتی و وارداتی صورت نگرفته است.