فردای اقتصاد: افت ارزش تراکنش‌های شاپرک در مرداد و عقب‌ماندن ۱۷ درصدی آن از سطح قیمت‌ها نسبت به سال گذشته، می‌تواند ناشی از سه علت باشد: اول این که مالیات بر کارتخوان‌ها باعث تغییر شیوه پرداخت شده باشد؛ بررسی سهم پرداخت کارتخوان از سایر روش‌های شاپرک (موبایل و اینترنت) و همچنین مقایسه تعداد تراکنش‌های خرید پایانه‌های فروش با ماه مشابه سال قبل شواهد چندانی در تأیید این فرضیه ارائه نمی‌کنند و فعلاً بعید است بحث مالیات اثر قابل توجهی روی کل ارزش تراکنش‌های شاپرک گذاشته باشد. علت احتمالی دوم هم تعلیق انتظارات تورمی و انتظار برای نتیجه مذاکرات بین‌المللی است که باعث شده بسیاری مصارف به عقب بیفتند؛ این موضوع را تورم پایین‌تر کالاهای بادوام در شاخص‌های قیمت مردادماه مرکز آمار هم تا حدی تأیید می‌کند. با این حال چنین افت معاملاتی در بازه‌های قبلی جدی‌شدن مذاکرات رخ نداده بود و به نظر می‌رسد این علت نمی‌تواند به تنهایی توضیح‌دهنده وضعیت فعلی تب خرید ایرانیان باشد. علت احتمالی سوم می‌تواند به کاهش قدرت خرید مردم و همچنین اثر انقباض نسبی پولی در ماه‌های اخیر مربوط باشد؛ عواملی که باعث شده‌اند پول در دست مردم کفاف قیمت‌های جهش‌یافته را ندهد و در نتیجه ارزش تورم‌دررفته معاملات کاهش یابد.
آمار تراکنش‌های شاپرک که شامل پرداختی‌ها با اینترنت، پایانه فروش و موبایل است، به صورت ماهانه منتشر می‌شود. تغییرات ارزش این معاملات و مقایسه آن با تغییرات سطح قیمت‌ها می‌تواند دمای خرید و فروش در سطح خرد را اندازه بگیرد. در این گزارش آمار منتشره برای مردادماه را بررسی می‌کنیم.
ارزش تراکنش‌ها در دور نزولی
همان‌طور که نمودار بالا نشان می‌دهد، در ماه‌های اخیر ارزش تراکنش‌های شاپرک روندی نزولی را طی کرده است. این اتفاق در حالی افتاده که این ماه‌ها با تورم‌های ماهانه بالایی هم همراه بوده‌اند. در تیرماه با تورم ۵ درصدی، افت ۵.۵ درصدی تراکنش‌ها رخ داد. در ماه اخیر (مرداد) هم که تورم ماهانه به ۲ درصد رسید، ارزش تراکنش‌ها افت ۱.۴ درصدی را از سر گذرانده است. بنابراین با این که قیمت کالاهایی که مردم می‌خرند رشد قابل توجهی در این ماه‌ها داشته، رقم خرید آن‌ها حتی کاهش یافته است؛ به بیان دیگر ارزش حقیقی (تورم‌دررفته) تراکنش‌های خرد کاهش زیادی داشته است.
تراکنش‌ها ۲۰ درصد از تورم عقب افتاده‌اند
مشاهده نمودار زیر نشان می‌دهد پس از تعدیل ارزش تراکنش‌ها با سطح قیمت‌ها، رشد حقیقی آن‌ها نسبت به ماه مشابه سال قبل چقدر بوده است. مقایسه با ماه مشابه باعث می‌شود اثرات فصلی کمتر اثرگذار شوند.
بر اساس این نمودار، رشدهای منفی ۲۰ و منفی ۱۷ درصد در دو ماه ابتدایی تابستان نسبت به ماه مشابه سال قبل اتفاق افتاده است. این کاهش از طرفی نشان می‌دهد مقدار پول در دست مردم کفاف قیمت‌های جهش‌یافته در بسیاری کالاهای مصرفی را نمی‌دهد و از سوی دیگر با توجه به تورم پایین کالاهای بادوام این احتمال به ذهن می‌رسد که انتظارات تورمی تحت تأثیر بهبود چشم‌اندازهای توافق وین و ثبات نسبی نرخ ارز، فروکش کرده‌اند. شاید هم بهتر باشد شرایط را به ویژه برای مرداد بدین صورت دید که انتظارات مردم به حالت «تعلیق» درآمده و همه منتظر نتیجه مذاکرات هستند. از این منظر، بسیاری از مخارج هم به تعویق درآمده و باعث کاهش ارزش حقیقی معاملات خرد شده است.
تعلیق خرید کالاهای بادوام با افت انتظارات
طبق آمار تورم مرکز آمار، سطح قیمت کالاها در مرداد سال جاری ۶۱ درصد بیشتر از مردادماه سال قبل بوده است. اما با تفکیک کالاها بر اساس دوام آن‌ها مشخص می‌شود که تورم کالاهای بادوام در همین مدت ۳۶ درصد بوده است. تورم ماهانه کالاهای بادوام در مرداد هم ۱.۱ درصد بوده در حالی که تورم عمومی برابر با دو درصد شده است.
علت تورم بالای کالاهای بادوام تا حد زیادی مشخص است؛ جهش قیمتی ناشی از ارز ۴۲۰۰ بیشترین تأثیر را بر این گروه گذاشت. بنابراین قیمت‌های این گروه تحت تأثیر این شوک سیاستی و از طرف عرضه افزایش شدید پیدا کردند. اما قیمت کالاهای بادوام به طور مستقیم در معرض چنین شوکی نبود؛ پس می‌توان کم‌شدن تورم ماهانه این دسته از کالاها را به کاهش انتظارات تورمی مردم تعبیر کرد. در واقع خرید کالاهای بادوام را در شرایط انتظارات تورمی پایین یا وضعیت «تعلیق انتظارات» که پیش‌تر گفته شد، می‌توان عقب انداخت. این عقب‌انداختن تقاضای این کالاها را می‌توان عاملی بر تورم کمترشان دانست. با این حال چنین افت معاملاتی در بازه‌های قبلی جدی‌شدن مذاکرات رخ نداده بود و به نظر می‌رسد این علت نمی‌تواند به تنهایی توضیح‌دهنده وضعیت فعلی تب خرید ایرانیان باشد.
آیا تراکنش‌های شاپرک به خاطر مالیات بر کارتخوان کم شده است؟
یک توجیه موجود برای کاهش تراکنش‌های شاپرک هم این است که به خاطر اعمال مالیات بر تراکنش‌های کارتخوان‌ها، شیوه پرداخت برای بسیاری از خرده‌فروشی‌ها تفاوت کرده است؛ البته اگر این تغییر شیوه به سمت پرداخت با موبایل یا اینترنت هم رفته باشد، باز هم در آمار مجموع تراکنش‌ها خود را نشان می‌دهد. با این حال مشاهده جزئیات مبلغ پرداخت با ابزارهای گوناگون شاپرک نشان می‌دهد درصد تراکنش‌های انجام‌شده با کارتخوان‌ها نسبت به کل تراکنش‌ها کاهش چندانی در ماه‌های اخیر نداشته و از این رو لزوماً تغییر قابل توجهی در شیوه پرداخت الکترونیک رخ نداده است.
اما برخی فروشنده‌ها برای فرار از مالیات بر دستگاه کارتخوان به سمت دریافت پول نقد حرکت کرده‌اند. این پدیده می‌تواند نتیجه‌گیری از تغییرات آمار شاپرک را تهدید کند، چرا که مقدار پول نقد خرج‌شده یا دریافتی‌های عابربانک در شاپرک ثبت نمی‌شود. اما بررسی تعداد تراکنش‌های انجام‌شده با پایانه‌های فروش نشان می‌دهد کاهش محسوسی در ماه‌های اخیر رخ نداده و در مقایسه با ماه‌های مشابه سال گذشته هم تعداد تراکنش‌های کارتخوان‌ها کاهشی نداشته است؛ برای مثال در مرداد امسال ۲.۶ میلیارد تراکنش برای خرید از پایانه‌های فروش صورت گرفته، رقمی که برای تراکنش‌های خرید مرداد ۱۴۰۰ هم مشاهده می‌شود. بنابراین شواهد چندانی در تأیید این که مالیات بر دستگاه‌های پوز توانسته اثر بزرگی روی مقدار تراکنش‌های انجام‌شده با کارتخوان‌ها بگذارد، فعلاً مشاهده نمی‌شود.
نشانه‌ای از کاهش قدرت خرید مردم؟
دلیل دیگری که می‌تواند کاهش ارزش واقعی تراکنش‌ها را نشان دهد، کاهش قدرت خرید مردم است؛ سطح درآمد مردم نتوانسته هم‌گام با سطح قیمت‌ها بیشتر شود و در نتیجه مقدار تقاضای آن‌ها برای کالاها و خدمات کمتر شده است؛ این موضوع در کنار این که رشد تسهیلات اعطایی هم تا حدی کنترل شده و کمتر از تورم رشد کرده، باعث کاهش پول در دست مردم (نسبت به قیمت‌ها) شده است.