فردای اقتصاد: آموزش عمومی در مدارس جزء بخش‌هایی است که دولت در ایران با ساختار اداری و بودجه قابل توجه سعی در تأمین کافی آن داشته است؛ اما همواره کیفیت نظام آموزشی زیر سؤال بوده است. در این برنامه تحلیل اول به این موضوع می‌پردازیم که نتیجه تحصیل ابتدایی در ایران نسبت به دیگر کشورها چطور است و طی سال‌های اخیر چه روندی را طی کرده است.
آزمون بین‌المللی پرلز در تعدادی از کشورهای جهان برگزار می‌شود و سطح مهارت‌های خواندن و درک متن دانش‌آموزان چهارم دبستان را به عنوان معیار مناسبی از کیفیت آموزش عمومی ابتدایی، می‌سنجد. آخرین نتایج این آزمون مربوط به سال ۲۰۲۱ است که به تازگی منتشر شده؛ نتایجی که از جمله نقاط قوتشان این است که حدوداً یک سال پس از شیوع کرونا به دست آمده‌اند و در نتیجه از جمله اولین داده‌ها از پیامدهای کرونا بر آموزش، به ویژه برای ایران را در اختیار قرار می‌دهد. در ادامه این گزارش چند تصویر جذاب از نتایج این گزارش را بررسی خواهیم کرد.
مقایسه وضعیت دانش‌آموزان ایرانی با جهان
متوسط نمره‌ای که شرکت‌کنندگان ایرانی آزمون پرلز در سال ۲۰۲۱ کسب کرده‌اند، ۴۱۳ بوده است. این در حالی است که میانگین نمرات اکثر کشورهای شرکت‌کننده بالای پانصد بوده است. در میان کشورهایی که داده آن‌ها هم‌زمان با ایران جمع‌آوری شده است، تنها وضعیت مصر و آفریقای جنوبی بدتر از ایران بوده است.
میان کشورهای این نمودار، بالاترین نمره را سنگاپوری‌ها کسب کرده‌اند. بعد از آن‌ها، وضعیت هنگ‌کنگ، روسیه و انگلستان هم بهتر از سایر کشورهاست. این نتایج نشان می‌دهد آموزش عمومی در ایران نتوانسته کسانی را که چهار سال از تحصیلشان می‌گذرد، به سطح مناسبی از سواد خواندن و فهم و تحلیل متون برساند.
اوضاع ایران از نظر رسیدن به حداقل‌های تعیین‌شده هم خوب نیست. به طوری که فقط ۵۹ درصد از دانش‌آموزان ایرانی توانسته‌اند حداقل نمره ۴۰۰ را به دست آورند. نمودار زیر نشان می‌دهد که برای اکثر کشورها، این نسبت بالای ۹۰ درصد است. همچنین در معیارهای سختگیرانه‌تر هم، درصد پایینی از دانش‌آموزان ایرانی موفق بوده‌اند. مثلاً تنها هفت درصد از این دانش‌آموزان نمره‌ای بالاتر از ۵۵۰ از ۱۰۰۰ را کسب کرده‌اند.
نابرابری آموزشی در ایران نسبت به جهان
طی جمع‌آوری داده از سوی آزمون پرلز، از مدیران مدارسی که جزء نمونه انتخاب‌شده هر کشور هستند، پرسیده شده که چه نسبتی از دانش‌آموزان مدرسه‌شان از خانواده‌های مرفه هستند و چه نسبتی از خانواده‌های اقشار فقیر محسوب می‌شوند. بر این اساس دانش‌آموزان به سه گروه تقسیم شده‌اند؛ گروه اول کسانی هستند که در مدارسی درس می‌خوانند که دانش‌آموزان مرفه بیشتری دارند. گروه دوم در مدارسی با دانش‌آموزان فقیر تحصیل می‌کنند. نهایتاً گروه سوم حالتی بینابینی دارد. نمودار زیر نشان می‌دهد میانگین نمره گروه اول نسبت به گروه دوم در کشورهای مختلف چگونه بوده است. بر اساس نتایج پرلز ۲۰۲۱، تحصیل در مدارس مرفه‌ها در ایران باعث می‌شود به طور میانگین ۲۰ درصد نمره بهتری کسب شود. برای غالب کشورهای شرکت‌کننده، این نسبت پایین‌تر است.
بنابراین می‌توان حدس زد میان نتایج مدارس خصوصی و دولتی تفاوت قابل توجهی در ایران باشد. در واقع، وضعیت آموزش دولتی حتی از میانگین پایین نمرات دانش‌آموزان ایرانی هم می‌تواند نازل‌تر باشد.
تغییرات کیفیت آموزش عمومی در ایران و جهان
روند میانگین نمرات ایرانی‌ها در آزمون پرلز نشان می‌دهد یک وضعیت صعودی تا ۲۰۱۱ طی می‌شده اما پس از آن نتایج تحصیلی در ایران رو به افول رفته است. بخشی از این افول احتمالاً به کرونا مربوط است. درباره سه کشور دیگری که در نمودار زیر مشخص‌اند، یک کشور در زمان کرونا با افت نتیجه تحصیل همراه بوده و رشد کشورهای دیگر هم تا حدی کند شده است. اما ایران هم افت بسیار قابل توجهی را متحمل شده است. در کنار کرونا، به طوری کلی هم یک روند افت کیفیت تحصیل درمورد ایران وجود داشته که فردای اقتصاد پشت پرده اقتصادی آن را در گزارشی دیگر بررسی خواهد کرد.
نکته جالب دیگر این است که طی پنج سال گذشته، افت تحصیلی دختران ایرانی بسیار بیشتر از پسران بوده است. تقریباً برای تمام کشورها، نمره میانگین دختران در این آزمون بهتر از پسران است. برای ایران هم در سال ۲۰۱۶ همین وضعیت برقرار بوده اما افت بیشتر دختران در پنج سال بعدی باعث شده در ۲۰۲۱ اختلاف معناداری بین دو جنسیت وجود نداشته باشد.
یکی از معماهای این روندها این است که افت تحصیلی پسران در پنج سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ بیشتر از دخترها بوده و پنج سال بعد، این موضوع برعکس شده است. یکی از حدس‌ها درباره نتیجه دوم می‌تواند این باشد که کرونا -یعنی ماندن در خانه و استفاده از آموزش مجازی- روی آموزش دختران و پسران اثر نامتقارنی داشته است و دختران آسیب بیشتری از این حیث دیده‌اند.
اثر کرونا بر آموزش دانش‌آموزان ایرانی
علاوه بر نتایج دو نمودار بالا که نشان از افت تحصیلی دانش‌آموزان ایرانی در سال اول شیوع کرونا می‌دهد، اظهارنظر والدین آن‌ها در نظرسنجی آزمون هم آثار منفی کرونا بر آموزش را تأیید می‌کند. همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد، در کشور توسعه‌یافته‌ای مثل فنلاند که نظام آموزش عمومی باکیفیتی نسبت به جهان دارد، تحصیل ۶۲ درصد از دانش‌آموزان با وجود ماندن در خانه و عدم استفاده از آموزش حضوری، تأثیر منفی نپذیرفته است. نهایتاً دو درصد از دانش‌آموزان تأثیر منفی قابل توجهی دیده‌اند.
به صورت میانگین در کل کشورها هم ۲۲ درصد دانش‌آموزان تحت تأثیر منفی شدید واقع شده‌اند و ۴۵ درصد هم مقداری اثر منفی پذیرفته‌اند. در سمت راست نمودار می‌توان این نتایج را برای ایران مشاهده کرد؛ ۱۷ درصد دانش‌آموزان اصلاً آموزش حضوری را ترک نکرده‌اند که می‌تواند نشان‌دهنده نبود زیرساخت آموزش مجازی در برخی مناطق باشد. این درصد از سایر کشورهای نمایش‌داده‌شده بیشتر است. از سوی دیگر، میان همان‌ها که در خانه مانده‌اند، درصد بیشتری آسیب دیده‌اند. در واقع ۳۴ درصد از والدین دانش‌آموزان شرکت‌کننده تصور می‌کنند فرزندشان از آموزش مجازی مدرسه بسیار آسیب دیده است. ۴۰ درصد هم فکر می‌کنند این اثر منفی کمتر بوده است. فقط ۹ درصد فکر می‌کنند آموزش مجازی پیامد منفی چندانی روی تحصیل فرزندشان نگذاشته است.