فردای اقتصاد: در بلندمدت انتظار می‌رود تغییرات نرخ ارز وابسته به اختلاف تورم داخلی با تورم جهانی باشد. اما عامل مؤثر دیگر را می‌توان نسبت قیمت کالاهای صادراتی به کالاهای وارداتی دانست. تغییرات این نسبت که نرخ مبادله نام می‌گیرد، روی بازار ارز مؤثر است. برای نمونه، در دوره‌هایی که قیمت نفت و مواد معدنی که بخش قابل توجهی از صادرات ایران هستند، کاهش می‌یابد، نرخ مبادله کاهش می‌یابد و هم‌زمان نرخ ارز زیاد می‌شود.
نرخ مبادله چرا اهمیت دارد؟
نرخ مبادله تعریف ساده‌ای دارد؛ این نرخ نسبت قیمت کالاهای صادراتی به قیمت کالاهای وارداتی یک کشور است. طبیعتاً برای محاسبه آن باید برای قیمت‌های صادرات و واردات یک شاخص میانگین ایجاد شود که با یک سال پایه خاص برآورد شده است. مثلاً آخرین محاسبات مرکز آمار بر اساس سال پایه ۱۴۰۰ هستند؛ قیمت کالاهای صادرات و واردات در سال ۱۴۰۰ برابر با صد در نظر گرفته شده و سپس بر اساس تغییرات قیمت این اقلام، عدد شاخصشان برای سال‌های دیگر حساب شده است. در واقع این شاخص‌ها مثل شاخص قیمت مصرف‌کننده ابزاری برای برآورد تورم سبد خاصی از کالاها هستند. بنابراین وقتی تورم کالاهای صادراتی از کالاهای وارداتی جلو بزند، عملاً رابطه مبادله افزایش می‌یابد و برعکس.
نمودار بالا نسبت مبادله را بر اساس شاخص‌های قیمت ریالی نمایش می‌دهد. همان‌طور که مشخص است، روند کلی نرخ مبادله در دهه نود نزولی بوده است. طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳ شیب این کاهش زیاد بوده، سپس در مقطعی تقریباً ثابت مانده و بعد دوباره روند کاهشی را ادامه داده است. اما پیامدهای این روند نزولی چیست؟
اثر کاهش نرخ مبادله روی نرخ ارز
کاهش نرخ مبادله به این معنی است که سرعت رشد قیمت کالاهای وارداتی بیشتر از کالاهای صادراتی بوده است. بنابراین تقاضای ارز از عرضه ارز پیشی می‌گیرد و باعث می‌شود نرخ ارز افزایش یابد. در واقع چنین تغییری باعث می‌شود نرخ حقیقی ارز، یعنی نرخ آن با حذف اثر تورم از آن، افزایش یابد. در شرایطی که کلیت وضعیت نرخ مبادله و تراز پرداخت‌ها تغییر نکند، انتظار می‌رود نرخ ارز تقریباً با تورم بالای داخل تغییر کند. البته سرکوب‌های ارزی در دوره‌هایی که دولت درآمد نفتی زیادی دارد باعث می‌شوند تغییرات در بسیاری موارد به صورت جهشی و ناگهانی بروز کنند.
از آنجا که بخش قابل توجهی از صادرات ایران مربوط به مواد خام و معدنی و مهم‌تر از همه، نفت می‌شود، شاخص قیمت صادراتی بیشتر برون‌زا و وابسته به قیمت‌های جهانی این کالاهاست. در حالی که مثلاً اگر کشوری صادرکننده خاص یک کالا باشد و در آن حدی از انحصار و قدرت بازار داشته باشد، شاخص قیمت صادراتی تحت تأثیر تورم داخلی آن کشور هم قرار می‌گیرد. اما برای ایران، مثلاً افزایش و کاهش قیمت نفت و البته تحریم‌ها، روی شاخص قیمت صادرات اثر مهمی دارند. همان‌طور که نمودار زیر هم نشان می‌دهد، نسبت مبادله دلاری (یعنی نسبت شاخص قیمت دلاری صادرات به دلاری واردات) هم کاهشی بوده است و هم‌زمان با آن، نرخ ارز افزایش یافته است.
در این رابطه همچنین در فردای اقتصاد بخوانید: