فردای اقتصاد: بودجه شهرداری‌ها بر خلاف بودجه عمومی دولت، وابستگی زیادی به درآمدهای جاری دارد و معمولاً هم لایحه آن‌ها در فرایند تصویب شورای شهر دچار افزایش اندازه و بیش‌برآورد بیشتر نمی‌شود. این موضوع را گزارش جدیدی از مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که جزئیات بودجه ۱۴۰۲ شهرداری تهران را بررسی کرده است. اما بودجه شهرداری‌ها چه اهمیتی دارد و به طور خاص، شهرداری تهران دخل و خرجش را چگونه تنظیم می‌کند؟
شهرداری‌ها نقش مهمی در عرضه زیرساخت‌های شهری و کالاهای عمومی دارند. ابعاد بودجه کلان‌شهرها هم قابل توجه است. برای بررسی این موضوع می‌توان مقدار بودجه شهرداری تهران را با بودجه عمومی کل کشور مقایسه کرد. همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد، در کمترین حالت هم ابعاد بودجه تهران به اندازه بیش از سه درصد از بودجه کل کشور بوده است. ضمن این که در سال‌های گذشته سرعت رشد بودجه تهران کمتر از دولت بوده و در نتیجه نسبت مذکور کاهش یافته است.
بودجه شهرداری تهران چقدر است؟
شرکت‌های زیرمجموعه شهرداری تهران حدود ۱۸٫۴ همت (هزار میلیارد تومان) از خرجشان را خودشان درمی‌آورند اما ۴۴٫۸ همت از بودجه شهرداری می‌گیرند. رقمی که نسبت به کل بودجه عمومی شهرداری، یعنی ۷۶ همت بزرگ و قابل توجه است. جدول زیر نشان می‌دهد از ۷۶ همت به طور کلی چه منابع و مصارفی دارد. همان‌طور که مشخص است، شهرداری اکثر منابع بودجه‌اش را از درآمدهای جاری به دست می‌آورد و کمتر روی فروش دارایی‌ها و اوراق حساب باز می‌کند. در واقع برخلاف دولت که بخشی از هزینه‌های جاری‌اش را هم از بخش واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای (عمدتاً نفت) تأمین می‌کند، شهرداری بخشی از هزینه‌های عمرانی‌اش (تملک دارایی‌های سرمایه‌ای) را هم با کمک درآمدهای جاری تأمین مالی می‌کند. این تراز عملیاتی (درآمدهای جاری منهای هزینه‌های جاری) مثبت از جمله نکات روشن بودجه شهرداری تهران است.
عوارض منبع اصلی درآمد شهرداری
نمودار زیر با جزئیات بیشتری نشان می‌دهد درآمد شهرداری تهران از کجا تأمین می‌شود. عملاً منابع اصلی درآمد شهرداری یکی سهم شهرداری از مالیات بر ارزش افزوده‌ای است که دولت می‌گیرد و بیشتر از آن، عوارض مربوط به توسعه شهری است. درآمدهای ناشی از توسعه شهر شامل درآمدهای مرتبط با پروانه‌های ساختمانی، تراکم، عوارض ارزش افزوده ناشی از اجرای طرح‌های عمران و توسعه شهری و... است. حدودا ۴۰ درصد از درآمدهای ذیل این سرفصل از محل فروش تراکم (مازاد بر تراکم پایه) و حدود ۴۵ درصد از محل عوارض ارزش‌افزوده ناشی از اجرا، تعیین یا تغییر کاربری عرصه در طرح‌های عمران و توسعه شهری است.
یک نقطه تاریک تأمین مالی شهرداری‌ها در ایران، تأمین مالی‌شان از عوارض و جریمه‌های ساخت و ساز و تراکم‌فروشی است. این منابع باعث می‌شوند شهرداری انگیزه جدی برای مقابله با عوامل خطرساز یا تخلف‌های شهری نداشته باشد.
تفاوت شورای شهر با مجلس در تصویب بودجه
از دیگر نکات مهم بودجه شهرداری‌ها این است که در جریان تصویب لایحه آن در شورای شهر، معمولاً این شورا سعی در کاهش هزینه‌ها دارد. به طوری که در سال ۱۴۰۱ کاهش ۳٫۲ درصدی و در سال ۱۴۰۰ کاهش ۱۱ درصدی در لایحه ایجاد کرده است. این رویکردی است که از مجالس قانونگذاری در همه کشورها و در ابعاد مختلف انتظار می‌رود، چرا که دولت‌ها برای بیش‌برآورد منابع و هزینه‌کرد بیش از حد انگیزه دارند اما این مجالس باید بکوشند این انگیزه را کنترل کنند و از هزینه‌های بکاهند. اما در ایران و در سطح کل کشور، مجلس شورای اسلامی معمولاً اندازه بودجه را در جریان تصویب بزرگ‌تر از لایحه پیشنهادی دولت می‌کند و کسری بودجه نهایی از این راه بیشتر از قبل هم می‌شود.
این وضعیت متفاوت شهرداری‌ها در کنار این موضوع که بیشتر منابعشان را درآمدهای جاری تشکیل می‌دهند، نشان‌دهنده این است که در شرایطی که یک نهاد عمومی دسترسی به رانت نفتی یا انحصار چاپ پول نداشته باشد، نهایتاً مجبور به تنظیم دخل و خرج خود است. هر چند که راجع به کیفیت این درآمد جاری شهرداری‌ها ایرادهای زیادی وارد می‌شود.
بودجه شهرداری در چه زمینه‌هایی بیشتر خرج می‌شود؟
نمودار زیر نشان می‌دهد مصارف بودجه عمومی شهرداری تهران در سال ۱۴۰۲ به تفکیک مأموریت‌ها چگونه است. همان‌طور که مشخص است، بودجه حوزه حمل‌ونقل و ترافیک با اختلاف بیشترین سهم را دارد. پس از آن، دو حوزه «توسعه مدیریت و هوشمندسازی شهری» و «خدمات شهری و محیط زیست» سهم بالایی را به خود اختصاص داده‌اند.
نکته دیگری که بازوی پژوهشی مجلس با استفاده از بودجه تهران محاسبه کرده این است که سرانه حقوق و مزایای شهرداری برای کارمندان رسمی‌اش به ۴۱ میلیون تومان می‌رسد و برای مأمورین انتظامی شاغل هم ۲۹٫۲ میلیون تومان است. هر چند که این ارقام پیش از کسورات قانونی است و طبق گزارش، میانگین خالص حقوق به حدود ۲۱ میلیون تومان می‌رسد.