فردای اقتصاد: از آنجا که نهادهای اصطلاحاً «شبه دولتی» یا به عبارتی نهادهای حاکمیتی غیردولتی عموماً از رادار سیاستگذاری و قانون‌گذاری خارج‌اند، بازوی پژوهشی مجلس تصمیم گرفته در گزارش‌هایی نگاه شفاف‌تری به نقش این نهادها در اقتصاد ایران ایجاد کند. در نخستین گزارش، بازار داروی کشور هدف بررسی قرار گرفته است. بازاری که رد پای پررنگی از چند نهاد شبه‌دولتی در آن به وضوح دیده می‌شود.
ارزش فروش داروهای تولیدی در سال ۱۳۹۹ که آخرین آمارنامه موجود مربوط به آن است، حدود ۲۹۷ هزار میلیارد ریال و میزان واردات دارو، حدود ۵۱ هزار میلیارد ریال بوده است. بنابراین سهم واردات از کل داروی مصرفی در کشور بر اساس ارزش فروش، حدود ۱۵ درصد بوده است. اما نهادهای عمومی غیردولتی چه سهمی از این صنعت دارند؟
کدام نهادهای شبه‌دولتی نقش پررنگ‌تری در صنعت دارو دارند؟
برای تخمین سهم هر یک از نهادهای عمومی غیردولتی و بخش خصوصی از کنترل و مدیریت بازار دارویی کشور، بعد از تعریف یک سطح حداقل مالکیت، یک مالک نهایی انتخاب شده و مجموعه مالکیت بر اساس درصدهای سهامداری ایجاد شده است. سطح حداقل مالکیت در نظر گرفته شده برای کنترل و مدیریت یک شرکت، ۴۰ درصد فرض شده و کل سهم بازار شرکت به مالک نهایی اختصاص داده شده است.
در نمودار بالا که از گزارش مرکز پژوهش‌ها تهیه شده، سهم هر یک از بخش‌های مختلف از کنترل و مدیریت بازار فروش ریالی دارو نشان داده شده است. تأمین اجتماعی، ستاد اجرایی فرمان امام و بانک ملی به ترتیب حدود ۱۷، ۷ و ۵ درصد کنترل و مدیریت بازار فروش دارو را در بین ۵۵ شرکت دارویی (که بیش از ۸۳ درصد از بازار فروش ریالی دارو سهم دارند) در اختیار دارند. با احتساب آستان قدس و مؤسسه جامع امام صادق، سهم نهادهای عمومی غیردولتی از کنترل بازار دارو به بیش از ۳۰ درصد افزایش می‌یابد. سهم بخش خصوصی ۵۳ درصد است که حدود ۳۷ درصد آن در اختیار چند هلدینگ بخش خصوصی است. جزئیات بیشتر از سهم‌های بخش خصوصی در نمودار قابل مشاهده است.
بنابر گزارش یادشده، سازمان تأمین اجتماعی از طریق شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا)، مالک بزرگترین هلدینگ دارویی کشور یعنی «شرکت سرمایه‌گذاری دارویی تأمین (تیپیکو)« است. ستاد اجرایی فرمان امام یکی دیگر از نهادهای عمومی غیردولتی است که از بازیگران اصلی صنعت داروی کشور تلقی می‌شود. نهاد مذکور از طریق شرکت «کاراندیش دوران معاصر» به صورت مستقیم و از طریق گروه توسعه اقتصادی تدبیر به صورت غیرمستقیم، مالک گروه دارویی برکت است. شایان ذکر است اطلاعاتی از جزئیات شرکت کاراندیش دوران معاصر وجود ندارد. بانک ملی هم از طریق شرکت مدیریت طرح و توسعه آینده پویا، مالکیت عمده شرکت سرمایه‌گذاری شفادارو را در اختیار دارد.
شفافیت پایین در یک صنعت مهم
یکی از نکات مهم گزارش اشاره به کمبود شفافیت در صنعت دارو است؛ چرا که از حدود ۳۰۰ شرکت فعال در این حوزه، تنها حدود ۴۰ شرکت بورسی بوده و دسترسی به صورت‌های مالی آن‌ها امکان‌پذیر است. در حالی که شرکت‌های دارویی در سال‌های اخیر منابع مهمی در قالب ارز دولتی دریافت کرده و باید اطلاعات مربوط به نحوه تخصیص ارز مذکور در واردات دارو، در صورت‌های مالی شرکت‌های دارویی منعکس و به اطلاع عموم می‌رسید.
نکته دیگر این که هم نهادهای عمومی غیردولتی و هم بخش خصوصی، عموما سهامدار کنترلی شرکت‌های دارویی هستند و سهامدار جزء بودن در تعداد زیادی شرکت در موارد محدودی مانند بیمه اجتماعی روستائیان، عشایر و کشاورزان، بیمه مرکزی، بیمه ایران و صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌های ملی و ادغام‌شده مشاهده شد.