جماران: در حالی که تحریم‌ها هنوز به قوت خود باقی است و آنکارا نیز بر ضرورت ادامه یافتن مذاکرات احیای برجام و به تبع آن رفع تحریم‌ها تأکید دارد، وزیر امور خارجه ایران می‌گوید ایران و ترکیه دستیابی به حجم تبادل تجاری ۳۰ میلیارد دلاری را به عنوان یکی از اهداف مهم در روابط دوجانبه مد نظر قرار داده‌اند.
هدفگذاری ۳۰ میلیارد دلاری برای حجم تجارت دوجانبه ایران و ترکیه؛ رویا یا واقعیت؟ آیا تهران و آنکارا رابطه تجاری را جدا از اختلاف‌های سیاسی پیش خواهند برد؟
در حالی که تحریم‌ها هنوز به قوت خود باقی است و آنکارا نیز بر ضرورت ادامه یافتن مذاکرات احیای برجام و به تبع آن رفع تحریم‌ها تأکید دارد، وزیر امور خارجه ایران می‌گوید ایران و ترکیه دستیابی به حجم تبادل تجاری ۳۰ میلیارد دلاری را به عنوان یکی از اهداف مهم در روابط دوجانبه مد نظر قرار داده‌اند.
هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه روز یکشنبه ۱۲ شهریور به تهران سفر کرد تا دیداری با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود داشته باشد. این سفر اولین سفر فیدان به ایران از زمان انتصاب او به عنوان وزیر امور خارجه به شمار می‌رفت و در شرایطی صورت می‌گرفت که چالش‌های سیاسی و امنیتی زیادی نظیر تنش‌ها در منطقه قفقاز جنوبی و نگرانی‌ها پیرامون سیاست‌های آبی ترکیه بر روابط دوجانبه ایران و ترکیه سایه افکنده است.
این چالش‌ها به اندازه‌ای جدی است که برخی کارشناسان بروز نوعی جنگ سرد احتمالی میان تهران و آنکارا را «اجتناب‌ناپذیر» ارزیابی می‌دانند. نیو لاینز مگزین در تحلیلی پیرامون این موضوع می‌نویسد: «هرچند به نظر می‌رسد ترکیه و ایران بیش از آن که در حال رقابت باشند، به همکاری با یکدیگر مشغولند، تقابل میان آن‌ها بر سر سیاست‌های منطقه‌ای ناگزیر است.»
توسعه رابطه اقتصادی بدون احیای برجام؟
در سفر اخیر وزیر امور خارجه ترکیه به ایران اظهارنظرهای مهمی پیرامون این اختلافات و چالش‌های موجود میان دو کشور مطرح شد. با این حال، همچنان دو طرف تصریح کردند که خواستار تقویت همکاری‌ها و افزایش حجم مبادلات تجاری هستند. هاکان فیدان اعلام کرد که ترکیه به زودی میزبان ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم خواهد بود و وزیر امور خارجه ایران نیز اعلام کرد «هدفگذاری حجم تبادل تجاری دو کشور ۳۰ میلیارد دلار است و اکنون در میانه راه هستیم.»
جدیدترین آمار منتشر شده از سوی اداره آمار ترکیه نشان می‌دهد مبادلات تجاری این کشور با ایران در ۷ ماهه نخست سال جاری میلادی به ۳ میلیارد و ۲۵ میلیون دلار رسیده است.
مبادلات تجاری دو کشور در ۷ ماهه نخست ۲۰۲۳ با کاهش ۲۱ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده است.
در ماه های ژانویه تا جولای سال قبل ۳ میلیارد و ۸۴۶ میلیون دلار کالا بین دو کشور مبادله شده بود. بر اساس ترجمه تسنیم، بر اساس این گزارش صادرات ترکیه به ایران در ماه‌های ژانویه تا جولای ۲۰۲۳ با کاهش ۲ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده و به ۱ میلیارد و۶۶۳ میلیون دلار رسیده است.
ترکیه در ژانویه تا جولای ۲۰۲۲ بالغ بر ۱ میلیارد و ۷۰۱ میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده بود.
ترکیه در ۷ ماهه نخست سال جاری میلادی همچنین ۱ میلیارد و ۳۶۲ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده است که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش ۳۶ درصدی داشته است.
ترکیه در ماه های ژانویه تا جولای سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۲ میلیارد و ۱۴۵ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده بود.
تراز تجاری ایران با ترکیه در ۷ ماهه سال جاری میلادی به میزان ۳۰۱ میلیون دلار به نفع ترکیه بوده است.
دستیابی به چنین هدفی بدون برداشته شدن مانع تحریم‌ها بسیار دور از واقعیت به نظر می‌رسد. ترکیه هم به این موضوع واقف است و در موضع‌گیری‌ها به آن اشاره می‌کند. هاکان فیدان، روز یکشنبه در نشست خبری مشترک با امیرعبداللهیان اظهار کرد: «ادامه مذاکرات برجام برای ما مهم است و اطلاعات لازم را از آقای امیرعبداللهیان دریافت کردیم.»
همکاری اقتصادی در سایه اختلاف سیاسی ممکن است
برخی کارشناسان نظر متفاوتی دارند و معتقدند این همکاری‌های اقتصادی می‌تواند به مدیریت تنش‌ها و اختلافات میان دو کشور کمک کند. محسن پاک‌آیین، سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان در این باره به «جماران» می‌گوید: «ممکن است میان کشورهای همسایه مشکلات زیادی وجود داشته باشد اما این مشکلات نباید مانعی برای همکاری‌های اقتصادی باشند»
او می‌افزاید: «میان ایران و ترکیه نیز وجود این همکاری‌ها و تقویت مناسبات اقتصادی می‌تواند باعث شود دو طرف با عزم و اراده قوی‌تری در راستای حل و فصل و مدیریت چالش‌ها از طریق گفت‌وگو گام بردارند.»
پاک‌آیین معتقد است از همین رو شاید دستیابی به هدف ۳۰ میلیارد دلار تجارت میان دو کشور کار آسانی نباشد اما حرکت به این سمت و سو به نفع هر دو طرف است.
وضعیت مبهم قفقاز جنوبی
اظهارات وزیر امور خارجه ایران در روز یکشنبه نشان می‌دهد تهران اصرار دارد بر مواضع اصولی خود مانند مخالفت با «هرگونه تغییر ژئوپلتیک در منطقه و محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی موجود» اصرار بورزد و ترکیه نیز دست‌کم در مقطع فعلی ترجیح می‌دهد از تشدید تنش‌ها جلوگیری کند و با طرح پیشنهادهایی دیپلماتیک شرایط را آرام نگه دارد. طرح پیشنهاد تشکیل فرمت ایران، آذربایجان و ترکیه را می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد.
نقش‌آفرینی مثبت ایران برای تنش‌زدایی از روابط آنکارا و دمشق
در موضوع سوریه، تهران نقش یک میانجی فعال را بازی می‌کند و می‌کوشد با نزدیک کردن مواضع طرفین به یکدیگر راه را برای ایجاد یک تفاهم جدید میان آنکارا و دمشق بگشاید. با این وجود با توجه به اصرار آنکارا بر بعضی شروط و همچنین پافشاری سوری‌ها بر ضرورت خروج نیروهای ترکیه از خاک سوریه به نظر نمی‌رسد که دست‌کم در کوتاه مدت توافقی در راه باشد.
مساله آب؛ بی‌عملی آنکارا
در این میان یکی از موضوعات حیاتی برای ایران که عدم توجه به آن می‌تواند نتایج مخربی به همراه داشته باشد، مساله آب است. هم ایران و هم عراق از مشکلات ناشی از کاهش آب ورودی از ترکیه که برخی علت آن را سدسازی می‌دانند، رنج می‌برند.
هاکان فیدان
ترکیه در این زمینه مدعی است که هیچ برنامه‌ای برای محروم کردن و یا کاهش دسترسی استان‌های واقع در شمال غربی ایران به آب‌های مناطق بالادستی در ترکیه وجود نخواهد داشت با این وجود هیچ اقدام عملی هم از سوی ترکیه برای انتقال کامل حق قانونی ایران به کشور صورت نگرفته است.