اعتماد نوشت: دو سال مانده به هدف‌گذاری «چشم‌انداز ۲۰ ساله ایران»، شاخص‌های اقتصادی در چه وضعیتی قرار دارند؟ در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله در افق ۱۴۰۴ آمده است: ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه. ۱۷ سال گذشته از زمانی که این سند به تصویب رسید، گذشته و حالا وضعیت بخش صنعت به عنوان پیشران این هدف‌گذاری چگونه است؟ رقبای اصلی ایران در منطقه، کشورهای ترکیه و عربستان سعودی هستند.
از شروع اجرای سند چشم‌انداز تاکنون که حدود ۱۷ سال سپری شده و میزان رشد ارزش افزوده صنایع کارخانه‌ای ترکیه ۱۵۶.۴ درصد یعنی تقریبا ۲.۵ برابر و عربستان سعودی ۱۰۷.۵ درصد یعنی تقریبا دوبرابر شده است، اما ارزش افزوده صنایع کارخانه‌ای ایران، ۹۶.۴ درصد و نزدیک به دوبرابر شده است. این مقایسه گویای این حقیقت است که اندازه بخش صنعت ایران طی سال‌های اجرای سند چشم‌انداز نسبت به دو رقیب اصلی خود در منطقه، به‌طور نسبی کوچک‌تر و فاصله با ترکیه به مراتب بیشتر و تقریبا دست نیافتنی‌تر شده است.
فاصله‌ای که بیشتر می‌شود
بررسی روند ارزش افزوده صنایع کارخانه‌ای ایران و دو رقیب اصلی‌اش در منطقه یعنی ترکیه و عربستان نشان می‌دهد که از نظر اندازه بخش صنعت و میزان خلق ارزش افروده، رتبه ایران در بین کشورهای حوزه سند چشم‌انداز یا منطقه از سال ۱۳۸۴ همزمان با شروع اجرای سند چشم‌انداز تا سال ۱۴۰۱ تغییری نکرده و ثابت مانده است و بعد از ترکیه و عربستان در رتبه سوم قرار دارد.
مطابق اطلاعات موجود، سال ۲۰۱۱ میلادی یا ۱۳۹۰ خورشیدی نقطه آغاز تشدید فاصله بین ایران با ترکیه و عربستان سعودی است و هر چه به جلوتر می‌آییم این شکاف بیشتر شده است. به گونه‌ای که میزان خلق ارزش افزوده صنعتی ایران در یک دهه از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ میلادی یعنی همزمان با دهه ۹۰ خورشیدی تقریبا در کانال ۶۰ میلیارد دلاری «فریز» شده است. دلایل مختلفی در این باره می‌توان ردیف کرد. تشدید تحریم‌های غرب همزمان با «کاغذپاره» خواندن آنها توسط برخی جریان‌های سیاسی در کنار فقدان سیاست‌های مناسب ارزی و تجاری می‌تواند یکی از دلایل آن باشد.
در سال ۲۰۰۵ یعنی شروع اجرای سند چشم‌انداز، شکاف اندازه بخش صنعت ایران با عربستان ۶.۶ میلیارد دلار و ترکیه ۴۴.۷ میلیارد دلار بود. ۱۷ سال بعد، یعنی در سال ۲۰۲۲ یا ۱۴۰۱ فاصله ما با عربستان به ۱۸.۴ میلیارد دلار و با ترکیه به ۱۳۷.۴ میلیارد دلار رسید. هرچند، طی سه سال اخیر میزان خلق ارزش صنعتی در ایران رو به بهبودی قرار گرفته و وارد کانال ۷۰ میلیارد دلاری شده است، اما طی دو سال باقیمانده به افق سند چشم‌انداز یعنی سال ۱۴۰۴ بعید به نظر می‌رسد که بتوان از نظر اندازه بخش صنعت و جایگاه در بین کشورهای حوزه سند چشم‌انداز یا منطقه، به رتبه‌ای بهتر از سوم دست پیدا کرد.
رتبه ۱۰ منطقه در سرانه ارزش افزوده
مقایسه سرانه ارزش افزوده تولیدات کارخانه‌ای کشورهای حوزه سند چشم‌انداز در سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۲۰ نشان می‌دهد، به ترتیب کشورهای قطر، امارات، بحرین، کویت، عربستان، عمان، ترکیه، قزاقستان و اردن سرانه ارزش افزوده تولیدات کارخانه‌ای بالاتری نسبت به ایران دارند و ایران با وجود افزایش سرانه ارزش افزوده صنعتی از ۵۳۳.۶۷ دلار در سال ۲۰۰۵ به رقم ۶۷۵.۶۱ دلار در سال ۲۰۲۰ از جایگاه ۱۱ به ۱۰ ارتقا پیدا کرد و در واقع ظرفیت تولید بخش صنعت ایران طی این ۱۵ سال اخیر نتوانست در مقایسه با ۱۰ کشور اول مورد مقایسه، تحول جدی و چشمگیری را رقم بزند و تقریبا ثابت مانده است.
رتبه ۱۲ برای سرانه صادرات
در زیرشاخص سرانه صادرات تولیدات کارخانه‌ای نیز با وجود افزایش چشمگیر میزان سرانه صادرات صنعتی ایران از رقم ۹۹.۲۲ در سال ۲۰۰۵ به رقم ۴۶۲.۲۱ دلار در سال ۲۰۲۰ در مقایسه تطبیقی با کشورهای حوزه سند چشم‌انداز فقط توانست دو پله صعود کند و از رتبه ۱۴ به ۱۲ برسد. در این بخش، کشورهای بحرین، امارات، کویت، قطر، عمان، عربستان، ترکیه، قزاقستان، ارمنستان، اردن و گرجستان از سرانه صادرات صنعتی بالاتری برخوردار بودند و همانند شاخص سرانه ارزش افزوده صنعتی، تحول چشمگیری در ظرفیت تولید بخش صنعت ایران به‌طور نسبی رخ نداده است.
اتفاقی که نشان‌دهنده پایین بودن ظرفیت تولیدات صنعتی در سال‌های اخیر و کند یا متوقف شدن موتور خلق ارزش افزوده در بخش صنایع کارخانه‌ای ایران است. بررسی داده‌های سری زمانی نشان‌دهنده متوقف شدن میزان ارزش افزوده صنعتی ایران تقریبا حول رقم ۶۰ میلیارد دلار در یک دهه اخیر است. به عبارت دیگر میزان ارزش افزوده بخش صنعت ایران در سال ۲۰۲۰ یا ۱۳۹۹ تقریبا با رقم سال ۲۰۱۱ میلادی یعنی سال ۱۳۹۰ یکسان است.
افت اثرگذاری ارزش افزوده جهانی
شاخص اثرگذاری ارزش افزوده جهانی بیانگر سهم یک کشور در ارزش افزوده صنعت جهانی است که عملکرد نسبی یک کشور و تاثیر آن را در صنعت جهانی نشان می‌دهد. وضعیت سهم ایران در ارزش افزوده صنعتی جهانی در سال ۲۰۰۵ بعد از کشورهای ترکیه و عربستان سعودی در رتبه سوم کشورهای حوزه سند چشم‌انداز قرار داشت و در سال ۲۰۲۰ به دلیل افت ساختار تولید صنعتی، در جایگاه چهارم بعد از کشورهای ترکیه، عربستان سعودی و مصر قرار گرفته است. سهم ایران در ارزش افزوده صنعتی جهانی از رقم حدود ۴۳ صدم درصد در سال ۲۰۰۵ به رقم ۴۲ صدم درصد کاهش یافته است. ثابت بودن میزان خلق ارزش در حوزه تولیدات کارخانه‌ای کشور طی یک دهه اخیر و افت ظرفیت‌های تولیدی به دلیل رشد منفی تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران می‌تواند به آسانی موضوع کاهش سهم ایران در ارزش افزوده صنعتی جهانی را توجیه کند.
سهم صادرات صنعتی از تجارت ایران
شاخص سهم صادرات صنعتی در کل صادرات یک کشور بیانگر نسبت میزان تولید صنعتی به فعالیت‌های صادراتی است. با توجه به تحول ساختار تجاری کشور در دو دهه اخیر، سهم صادرات صنعتی ایران از حدود ۱۲ درصد در سال ۲۰۰۵ به حدود ۴۰ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش پیدا کرد و داده‌های بلندمدت نیز این ادعا را تایید می‌کند.
رتبه ایران در بین کشورهای حوزه سند چشم‌انداز ۲۰ ساله از ۱۹ در سال ۲۰۰۵ به ۱۳ در سال ۲۰۲۰ ارتقا یافت. کشورهای ترکیه، بحرین، گرجستان، اردن، پاکستان و ارمنستان بیش از ۷۰ درصد صادرات آنها را صادرات صنعتی تشکیل می‌دهد و این سهم برای کشورهای دارای منابع نفت و گاز مانند ایران، عربستان سعودی و قطر به دلیل بالا بودن صادرات نفتی به‌طور نسبی کوچک‌تر شده است.