فردای اقتصاد: رشد اقتصادی یک کشور دقیقاً هم‌معنی توسعه انسانی آن کشور نیست. با این حال داده‌های تجربی همبستگی جالبی میان درآمد متوسط مردم یک کشور و وضعیت توسعه انسانی نشان می‌دهند که باعث می‌شوند بتوانیم همچنان رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخی را معیار مناسبی برای ارزیابی وضعیت اقتصادی کشورها بدانیم. ایران هم از این موضوع مستثنی نیست، به طوری که رتبه ۷۶ ایران از نظر شاخص توسعه انسانی با رتبه ۷۷ از نظر درآمد سرانه جایگاه ایران در قافله توسعه را شبیه به هم ترسیم می‌کنند.

شاخص توسعه انسانی از چه بخش‌هایی تشکیل شده؟

شاخص توسعه انسانی (Human Development Index) یکی از پرکاربردترین شاخص‌ها برای مقایسه توسعه کشورهاست. این شاخص از سه حوزه طول عمر، تحصیلات افراد و استاندارد زندگی (که با درآمد سرانه اندازه گرفته می‌شود) تشکیل می‌شود. بنابراین مقایسه شاخص میان کشورها می‌تواند نشانه‌ای از تفاوت وضعیت توسعه انسانی کشورها باشد. یک نسخه تکمیل‌شده از این شاخص را هم مقاله اسکوژورا (۲۰۱۵) ارائه می‌دهد که طی آن نگاهی تاریخی هم به شاخص دارد. این شاخص تکمیلی (Augmented Human Development Index) بُعد چهارمی هم به شاخص اضافه می‌کند که وضعیت آزادی‌های مدنی و سیاسی است.

این شاخص از میانگین عمر افراد یک کشور به عنوان تقریبی از زندگی سالم، از میانگین سال‌های تحصیل افراد به عنوان تقریبی از دسترسی به دانش، از شاخص لیبرال دموکراسی برای تقریب وضعیت آزادی و از تولید ناخالص داخلی سرانه (تنزیل‌شده) برای تقریب وضعیت زندگی در ابعادی غیر از تحصیل و سلامت استفاده می‌کند. بنابراین این شاخص می‌کوشد فقط به درآمد سرانه اکتفا نکند و چند عامل تعیین‌کننده دیگر را هم در محاسباتش دخیل کند.

وضعیت ایران در شاخص توسعه انسانی چگونه است؟

شاخص اصلی را برنامه توسعه سازمان ملل منتشر می‌کند. آخرین شاخص که برای ۲۰۲۱ منتشر شده، برای ایران عدد ۰٫۷۷۴ از ۱ را نشان می‌دهد که معادل است با رتبه ۷۶ در دنیا. اتفاقاً رتبه ایران از نظر درآمد ناخالص داخلی سرانه هم  ۷۷ است. در زیرشاخص‌ها، عدد امید به زندگی ۷۳٫۹، عدد تعداد سال‌های تحصیلی مورد انتظار ۱۴٫۶، میانگین سال‌های تحصیل ۱۰٫۶ و درآمد ناخالص داخلی سرانه ۱۳۰۰۰ دلار بر مبنای برابری قدرت خرید (با سال پایه ۲۰‍۱۷) تخمین زده شده است.

خلاصه‌شدن توسعه انسانی در رشد اقتصادی

نمودار بالای این گزارش به خوبی نشان می‌دهد که وقتی شاخص تکمیلی توسعه انسانی را بدون درآمد سرانه محاسبه می‌کنیم (یعنی با سه بعد) همبستگی بسیار زیادی با شاخص اصلی دارد. همچنین مقایسه‌ها نشان می‌دهد درآمد سرانه با شاخص توسعه انسانی همبستگی زیادی دارد. در واقع هر چند رشد اقتصادی به تنهایی کافی نیست و توجه به ابعاد مختلف توسعه لازم است، اما می‌توان گفت در مجموع راه بهبود ابعاد مختلف زندگی از مسیر افزایش کل درآمد کشور می‌گذرد.