فردای اقتصاد: آلودگی هوا که حالا احتمالاً مهم‌ترین معضل زیست‌محیطی ایران شده و دیگر منحصر به تهران یا فقط شهرهای بزرگ نیست، به انواع مختلف به دیگر بحران‌های کلانی که اقتصاد و جامعه ایران با آن روبه‌روست، گره خورده است. نگاهی به عوامل متنوع پیدایش این پدیده که سلامت و زندگی عادی شهروندان را مختل کرده، نشان می‌دهد بحران آلودگی هوا به نابه‌سامانی‌ها و بحران‌هایی مثل انرژی، آب، افت سرمایه‌گذاری، رشد اقتصادی پایین و ناپایدار، کسری بودجه مزمن، دیپلماسی آب، نبود رقابت در بازار خودرو، ترافیک و تراکم در کلان‌شهرها و مدیریت شهری مربوط می‌شود. برای مشاهده این ارتباط، به کمک گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس عوامل آلودگی را مرور می‌کنیم.
شاخص‌های آلودگی بالا در ایران و هزینه‌های آن
ایران در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۲۱ آلوده‌ترین کشورهای جهان قرار داشته است. غلظت متوسط آلودگی در کشور بیش از ۶ برابر دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی و بیش از ۲.۵ برابر استاندارد ملی ایران بوده است. مقایسه نتایج مربوطه برای سال‌های مختلف بیانگر سیر صعودی آلاینده PM2.5 در کشور طی پنج سال اخیر است. علاوه بر این، مقایسه پایتخت کشورهای مختلف نشان می‌دهد تهران در رتبه ۲۱ آلوده‌ترین پایتخت کشورهای جهان قرار داشته است، با غلظت آلاینده‌ای بیش از هفت برابر دســتورالعمل سازمان بهداشت جهانی و بیش از سه برابر استاندارد ملی ایران. همچنین طبق شاخص جهانی کیفیت هوا که ۱۱ درصد از شاخص کلی عملکرد محیط زیستی را تشکیل می‌دهد، رتبه ایران هفتادم جهان است.
از سال ۱۳۹۸ یک روند افزایشی در غلظت آلاینده‌های هوای تهران دیده می‌شود. در این بازه آلودگی‌های فصل گرم سال هم بیشتر شده‌اند. میانگین تعداد مرگ کل منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق ۲.۵PMدر بزرگسالان بالاتر از ۳۰ سال در شهرهای مورد مطالعه در کشور طی سال۱۴۰۰، ۲۰۸۳۷ نفر برآورد شده است. کل هزینه‌های مرتبط با مرگ‌ومیر ناشی از همه علل منتسب به PM2.5 در کشور طی ســال ۱۴۰۰ برابر ۱۱.۳ میلیارد دلار برآورد شده است. مجموع هزینه اقتصادی مرگ‌های ناشــی از مواجهه با ذرات معلق در سال ۱۴۰۰ در شـهر تهران به طور میانگین برابر با سه میلیارد و چهارصد میلیون دلار است.
بنا بر گزارشی از بازوی پژوهشی مجلس، عمده تأثیر منفی و خسارات ناشی از آلودگی هوا، بر سلامت و به دلیل مرگ‌ومیرها و بیماری‌های منتسب به آلودگی است؛ اما آثار منفی دیگری ازجمله موارد زیر نیز از تأثیر و تبعات منفی این پدیده است: تعطیلی مدارس، ادارات، کسب‌وکارها و صنایع، کاهش اعتماد به دولت، افسردگی و کاهش تحرکات و پویایی جامعه، مهاجرت نخبگان، کاهش کیفیت زندگی، خسارت به مردم از منظر سلامت روحی و روانی.
منابع ثابت آلودگی هوا کدام‌اند؟
انتشار آلاینده‌هایی که انسان پدید می‌آورد به دو دسته ساکن و متحرک تقسیم می‌شوند. منابع متحرک، وسایل نقلیه یعنی خودروهای سواری شخصی، تاکسی‌ها، موتورسیکلت‌ها، مینی‌بوس‌ها، اتوبوس‌های سرویس و شــرکت واحد، و خودروهای باری سبک و سنگین را شامل می‌شود. منابع ثابت به پنج دســته اصلی شــامل صنایع، خانگی و تجاری، تبدیل انرژی (نیروگاه و پالایشگاه)، پایانه‌های مسافربری (فرودگاه مهرآباد)، ایستگاه راه‌آهن و پایانه‌های اتوبوس درون‌شــهری) و جایگاه‌های عرضه سوخت (بنزین)، تقسیم می‌شوند.
به طور میانگین شاید بتوان گفت در فصل زمستان سهم گاز از سبد سوختی نیروگاه‌ها حدود ۴۰ درصد است و ۶۰ درصد بقیه از گازوئیل و مازوت تأمین می‌شود. در نیروگاه‌های گازی، سوخت دوم گازوئیل و در نیروگاه‌های بخاری سوخت جایگزین گازوئیل و مازوت است که به دلیل قیمت پایین مازوت، تمایل زیادی برای مصرف مازوت در نیروگاه‌های بخاری وجود دارد. عدم به‌کارگیری تجهیزات کنترلی باعث شده شدت آلایندگی این نیروگاه‌ها بسیار بالا باشد.
با توجه به اینکه کیفیت گازوئیل در بخش حمل‌ونقل کشور از سال ۱۳۹۵ تغییر چندانی نداشته، افزایش آلایندگی SO2 از سال ۱۳۹۸ را می‌توان به کیفیت سوخت‌های مصرفی مایع نسبت داد. مصرف هر دو سوخت مازوت و دیزل در نیروگاه‌ها به صورت مستقیم و غیرمستقیم به افزایش قابل ملاحظه غلظت ذرات معلق در هوای شهرها منجر خواهد شد.
از سوی دیگر، مصرف خانگی هم خودش آلودگی دارد و هم مصرف زیادش باعث استفاده نیروگاه‌ها از سوخت‌های مایع می‌شود. نمودار بالا نشان می‌دهد در سال‌های اخیر با وجود افزایش کل مصرف گاز کشور، مصرف سوخت گاز نیروگاه‌ها افزایش نیافته و به جای آن، استفاده از سوخت‌های مایعی مثل مازوت افزایش یافته است.
نکته دیگر، آلودگی قابل توجه ناشی از تبخیر بنزین در جایگاه‌هاست؛ عدم استفاده از تکنولوژی لازم هم باعث آلودگی و هم اتلاف بنزین می‌شود. همچنین افزایش مصرف بنزین در کشور باعث افزایش این نوع آلودگی هم می‌شود.
در واقع بحران کارایی پایین انرژی که بر اثر قیمت نسبی ارزان حامل‌های انرژی در تصویر بلندمدت اقتصاد ایران به وجود آمده، باعث شده نه‌تنها هزینه‌فرصت صادرات منابع انرژی ایران از دست برود، بلکه مصرف روزافزون این حامل‌ها -که در شرایط تورمی عملاً مدام از بقیه کالاها ارزان‌تر می‌شوند- به ایجاد آلودگی از سمت نیروگاه‌ها، کارخانه‌ها و خودروها دامن زده است و نهایتاً اثر منفی بزرگی بر رفاه جمعی ایرانیان گذاشته است.
فرسودگی حمل‌ونقل شخصی و عمومی در کلان‌شهرها
بنا بر اطلاعات گزارش مرکز پژوهش‌ها، ده و نیم میلیون وسیله نقلیه در مرز فرسودگی (۸.۷ میلیون موتورسیکلت و ۶۵۰هزار سواری شخصی) قرار دارند: رونق صنعت اسقاط بعد از تعیین گواهی آن برای واردات خودرو از سال ۱۳۹۳ اتفاق افتاد اما معافیت خودروسازان داخلی از گواهی اسقاط و ممنوعیت واردات در ادامه، از سال ۹۷ آن را به شدت کم کرد و به تدریج ۸۵ درصد مراکز اسقاط تعطیل شدند و در سال‌های ۹۸ و ۹۹ تقریبا خودرویی اسقاط نشد.
ضریب انتشار اتوبوس‌های دیزلی یکی از بالاترین‌ها میان وسایل حمل‌ونقل است؛ به طور متوسط ۵۷ درصد اتوبوس‌های کلان‌شهرها فرسوده‌اند. با این وجود بخشی از اتوبوس‌های فعال در شهرها با حداقل ظرفیت، مسافران را جابه‌جا کرده و بهره‌وری پایینی دارند. این نکته به مدیریت شهری نابه‌سامان کلان‌شهرها برمی‌گردد. اما به صورت کلی‌تر، این استهلاک شدید وسایل نقلیه چه در بخش خصوصی و چه در بخش عمومی نشان می‌دهد تا چه حد بحران افت سرمایه‌گذاری می‌تواند روی ایجاد آلودگی مؤثر باشد. از سوی دیگر، در شرایط رشد ناپایدار و کسری بودجه دولت، منابع در دست دولت در جهت بهبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی و سیاستگذاری در زیرساخت‌های مرتبط کافی نیستند.
نکته جالب دیگر این که ضرایب انتشار ذرات معلق مربوط به رانندگی تهاجمی معمولاً بیشــتر از ضرایب انتشـار در حالت رانندگی عادی است. همچنین میزان تراکم ترافیکی و توقف‌های مداوم در کنار کارکردهای در جای وسایل نقلیه نیز بر میزان انتشار آنها خواهد افزود. در اینجا معضل آلودگی با معضل ترافیک و تراکم کلان‌شهرها هم گره می‌خورد.
از سوی دیگر ظاهراً نیمی از وسایل نقلیه کشور اصلاً معاینه فنی ندارند؛ به ویژه، برای موتورسیکلت‌ها (که کمی کمتر از خودروها شخصی و به اندازه ۱۴ درصد در انتشار آلاینده‌ها سهم دارند) در بسیاری شهرها اصلا مرکز معاینه فنی وجود ندارد.
دینامیک شهری به سود آلودگی بیشتر
از نظر شیوه‌های حمل و نقل در کلان‌شهرها، بیش از پنجاه درصد سفرها با سواری شخصی اتفاق می‌افتند. توسعه نامتوازن شهری عواقبی چون تمرکز مراکز تولید و جذب سفر را به دنبال دارد که موجب افزایش نیاز به سفرهای بین منطقه‌ای شده و آلودگی بیشتر از منابع انتشار متحرک را به همراه می‌آورد. اصلاح الگوی توسعه شهرها و پراکنش متوازن امکانات و زیرساخت‌ها و همچنین گسترش فضاهای سبز از جمله راه‌های کنترل کیفیت هوا در شهرهای بزرگ برای مقابله با عوامل مذکور هستند.
الگوی توسعه شهری و توسعه متوازن شهرها از عواملی هستند که موجب تشدید آلودگی هوا و کاهش خود پالایی محیطی می‌شوند. کیفیت پایین ساخت‌وسازها و بلندمرتبه‌سازی در شهرها موجب ایجاد جزیره‌های حرارتی و به دام افتادن آلاینده‌ها در محیط شهر می‌شوند.
بحران آب و دیپلماسی آب
آلودگی اصلی بسیاری از شهرهای کشور به گرد و غبار با دو منبع داخلی و خارجی برمی‌گردد. انتشار این دست از آلاینده‌ها عوامل مختلفـی دارد مانند تغییرات اقلیمی و همچنین سدسـازی و مهار آب‌های مشترک کشــورهای بالادست. بنابراین بحران آلودگی به بحران آب هم گره خورده است. همچنین مورد آخر به موضوع دیپلماسی آب مربوط می‌شود. به صورت کلی‌تر دیپلماسی و ارتباطات خارجی همان‌طور که روی رشد و ثبات تجارت (به عنوان عوامل کلانی که نهایتاً به سود مبارزه با آلودگی تمام می‌شوند) مؤثر است، به طور خاص‌تر هم از طریق گفت‌وگوی سازنده می‌تواند به کاهش آلودگی ناشی از عوامل طبیعی کمک کند.
همان‌طور که می‌بینید، شبکه درهم‌تنیده‌ای از ضعف‌های حکمرانی اقتصادی وضعیت بد کیفیت هوای شهرها را تقویت می‌کنند. خود گزارش مرکز پژوهش‌ها تصویر زیر را برای نمایش این درهم‌تنیدگی پیچیده ارائه کرده: