فردای اقتصاد: بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، جدول زیر وضعیت تغییرات سن و سابقه لازم برای بازنشستگی در مشاغل عادی و همچنین مشاغل سخت و زیان‌آور را از سال ١٣٣١ تاکنون نشان می‌دهد.
بررسی جدول فوق نشان می‌دهد روند قانون‌گذاری در کشور ما، از ابتدای پایه‌گذاری قوانین بازنشستگی تا به امروز در جهت کاهش سن و سابقه خدمت مورد نیاز برای بازنشستگی بوده است.
توضیح آنکه در سال ١٣٣١، بیمه‌پردازان فقط با رسیدن به سن قانونی ٦۵ سال برای مردان و ۶۰ سال برای زنان می‌توانستند درخواست بازنشستگی دهند؛ اما در سال ١٣٣٤ با اضافه شدن شرط ٣٠ سال سابقه، در عمل سن مؤثر بازنشستگی کاهش پیدا کرد. همچنین برای مشاغل سخت و خطرناک، ٥ سال از سن لازم برای بازنشستگی زنان کم شد. در سال ۱۳۳۹، با حفظ شرط سابقه، ٥ سال از سن بازنشستگی عادی کم شد و برای بازنشستگی سخت و زیان‌آور، سابقه ٢٠ سال متوالی و ٢٥ سال متناوب افزوده شد.
با تصویب قانون تامین اجتماعی در سال ۱۳۵۴، شرط ٣٠ سال سابقه در مشاغل عادی حذف شد، اما در سال ١٣٧١ و با اصلاح ماده (٧٦)، مقرر شد تا مردان در صورت دارا بودن ٣٠ سال سابقه، در سن ٥٠ سالگی و زنان در سن ٤٥ سالگی بتوانند تقاضای بازنشستگی کنند. این اقدام در کاهش سن مؤثر بازنشستگی بسیار اثرگذار بوده است، اما روند کاهش سن مؤثر به همین جا ختم نشد و با تصویب قانون «تعیین تکلیف تأمین اجتماعی اشخاصی که ١٠ سال و کمتر حق‌بیمه پرداخت کرده‌اند» در سال ۱۳۹۲، مقرر شد افراد بتوانند با حداقل ١٠ سال بیمه‌پردازی متناسب با سنوات بیمه‌پردازی، مستمری دریافت کنند. علاوه‌براین افرادی که کمتر از ١٠ سال حق بیمه پرداخت کرده‌اند نیز می‌توانند با پرداخت مابه‌التفاوت حق‌بیمه اعم از حق کارگر و کارفرما تا ١٠ سال به نرخ سال جاری، از امتیاز بازنشستگی این حکم برخوردار شوند.
همچنین مطابق با تبصره «١» این قانون سازمان تأمین اجتماعی مکلف شد به فرزندان و همسران بیمه‌شده متوفی که زیر ١٠ سال سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشد، نسبت به سنوات، مستمری پرداخت نماید. در رابطه با مشاغل سخت و زیان‌آور نیز مطابق با اصلاحیه قانون بازنشستگی مشاغل سخت و زیان‌آور در سال ۱۳۸۰، با حذف سن قانونی موجبات افزایش تعداد بازنشستگان پیش از موعد فراهم شد. صندوق بازنشستگی کشوری و قوانین بازنشستگی مربوط به آن نیز روندی مشابه را طی کرده است.
تغییرات سن موثر بازنشستگی (سن موثر بازنشستگی به‌معنای سنی است که افراد به‌طور متوسط در آن، بازنشسته می‌شوند) به‌دلیل تغییر قوانین و مقررات در صندوق بازنشستگی کشوری در نمودار زیر نشان داده شده است.
تحلیل مصوبه مجلس درخصوص افزایش سن بازنشستگی
حال این سوال مطرح می‌شود که لایحه پرسروصدای بودجه ۱۴۰۳ در صورت تبدیل شدن به قانون، چه تغییراتی در «حداقل سن بازنشستگی» و یا به بیان دقیق‌تر در «سن موثر بازنشستگی» ایجاد می‌کند؟
مطابق با اجزای «٢ تا ٥» این مصوبه، به سن و سنوات الزامی بیمه‌پردازی تمامی بیمه‌پردازان جهت احراز شرایط بازنشستگی، بسته به میزان سنوات پرداخت حق بیمه فرد تا زمان تصویب قانون، مقادیری افزوده می‌شود؛ به شرطی که سن بیمه‌پرداز در زمان بازنشستگی برای مردان از ٦٢ سال و برای زنان از ٥٥ سال بیشتر نباشد. همچنین حداکثر سنوات الزامی بیمه‌پردازی برای بازنشستگی برای مردان ٣٥ سال و برای زنان ٣٠ سال درنظر گرفته شده است. بااینحال مطابق با تبصره «٦» این مصوبه، افراد همچنان می‌توانند بدون رعایت سنوات تعیین شده در این مصوبه تقاضای بازنشستگی دهند، ولی نکته مهم، کاهش نسبی مستمری ایشان به نسبت افرادی است که تا موعد تعیین شده در قانون به بیمه‌پردازی ادامه می‌دهند.
نحوه تاثیر بندهای «٢ تا ٥» مصوبه که مربوط به افزایش سن بازنشستگی است، در نمودار زیر نمایش داده شده است.
بررسی دلایل ضرورت افزایش سن بازنشستگی در ایران
نظام‌های بازنشستگی در ایران همچون بسیاری از کشورهای دنیا، از جنس تعادل منابع_مصارف با تعریف مزایای معین هستند. این نظام‌ها به دلیل تضمین سطحی از مستمری برای بیمه‌شدگان (فارغ از شوک‌ها و تلاطمات اقتصادی و جمعیتی) هزینه‌های بالایی داشته و به‌دلیل وابستگی بین‌نسلی، تغییرات جمعیتی تاثیر زیادی بر پایداری آنها دارد.
دلایل ضرورت افزایش سن بازنشستگی در ایران عبارتند از بروز تحولات جمعیتی در ایران و عدم واکنش مناسب به این تحولات، کاهش نرخ باروری و روند فزاینده وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به بودجه عمومی.
۱-بروز تحولات جمعیتی در ایران و عدم واکنش مناسب به این تحولات
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های جمعیتی مرتبط به نظام بازنشستگی، سن امید به زندگی است. نمودار زیر با استفاده از داده‌های سازمان ملل، روند روبه‌رشد این شاخص را برای ایران نشان داده است. همانطور که در نمودار مشاهده می‌شود امید به زندگی در ایران در دهه‌های اخیر به‌صورت کلی افزایشی بوده، اما متناسب با آن، تغییری در سن بازنشستگی صورت نپذیرفته است و این یکی از دلایلی بوده که موجب ایجاد ناپایداری مالی در صندوق‌های بازنشستگی شده است. ازهمین‌رو ماهیت این نوع نظام‌ها، لزوم دخالت دولت در تغییر شرایط بازنشستگی را به‌منظور حفظ پایداری سیستم، ایجاب می‌کند.
همانطور که مشاهده می‌شود در ایران امید به زندگی از ۵۰ سال در سال ۱۹۷۰ به بیش از ۷۵ سال در سال ۲۰۲۴ رسیده و پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۴۰ به حدود ۸۰ سال برسد.
۲-کاهش نرخ باروری
نرخ باروری، دیگر شاخص مهم جمعیتی است که میانگین تعداد فرزندان متولد شده توسط هر زن در سال را نشان می‌دهد و ارتباط مستقیمی با وضعیت صندوق‌های بازنشستگی در آینده خواهد داشت. در نمودار زیر نرخ باروری از هفت دهه گذشته در ایران براساس آمار سازمان ملل متحد ترسیم شده است. چنانچه مشاهده می‌شود نرخ باروری کشور از بیش از ٧ فرزند در دهه ١٩٥٠ به کمتر از ٢ فرزند در سال ٢٠٢٠ میلادی رسیده که کاهشی بالغ‌بر ٧٦ درصد را نشان می‌دهد.
بنابراین پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته برای آینده همگی بر کاهش نرخ باروری، کاهش نسبی تعداد کودکان، افزایش نسبی تعداد سالمندان و به‌طورکلی پیرتر شدن جمعیت دلالت دارد که مستقیماً کاهش جمعیت بیمه‌پردازان و افزایش تعداد مستمری‌بگیران را در سال‌های آینده به‌دنبال خواهد داشت. ازاین‌رو با فرض ادامه روند فعلی، افزایش مصارف و کاهش منابع صندوق بازنشستگی تأمین اجتماعی را می‌توان به‌راحتی برای سال‌های آتی پیش‌بینی کرد.
روند فزاینده وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به بودجه عمومی
طبق آخرین آمارها (قانون بودجه سال ١٤٠٢)، میزان وابستگی چهار صندوق بازنشستگی کشوری، نیروهای مسلح، کارکنان فولاد و کارکنان وزارت اطلاعات به منابع بودجه عمومی کشور، نزدیک به ٣٣١ هزار میلیارد تومان است. آنچه اهمیت این موضوع را بیشتر می‌کند، روند کلی روبه‌رشد این نسبت در طول سال‌های برنامه ششم توسعه است. به‌نحوی‌که از سال شروع برنامه ششم توسعه تا سال ١٤٠٢ این رقم حدود ٤ درصد رشد کرده و به بیش از ١٥ درصد از کل منابع عمومی رسیده است.
در ضمن این رقم بدون لحاظ کمک‌های فرابودجه‌ای انجام گرفته به صندوق بازنشستگی در قالب ردیف‌های متفرقه و تبصره «۱۴» بودجه و واگذاری شرکت‌های دولتی بابت رد دیون که در احکام بودجه صورت می‌پذیرد بیان شده است.
بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد در صورت عدم اصلاح وضعیت فعلی صندوق‌های بازنشستگی (ازجمله افزایش سن)، میزان وابستگی سازمان تأمین اجتماعی (که در حال حاضر از بودجه عمومی کمک مالی دریافت نمی‌کند) در دو دهه آینده به بیش از ٥٠ درصد از بودجه عمومی کشور خواهد رسید.
نمودار آخر نیز متوسط سن فعلی موثر و قانونی بازنشستگی میان زنان و مردان، متوسط مقدار آتی آن در کنار متوسط امید به زندگی در میان کشورهای OECD و غیرOECD را نشان داده است .همانطور که مشاهده می‌شود «متوسط سن فعلی موثر بازنشستگی» حدود ۵ سال کمتر از «متوسط سن فعلی قانونی بازنشستگی» است.