فردای اقتصاد: یکی از ویژگی‌های برجسته حوزه ژئواستراتژی در سال ۲۰۲۴، ریسک‌زدایی است. تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و همه‌گیری کرونا و وابستگی جهانی کشورها و چالش‌های مربوط به حوزه انعطاف‌پذیری زنجیره‌های عرضه «تولیدِ بدون انبار» و «جهانی‌شده» را بیش از پیش مورد توجه قرار داد. به‌ویژه در برهه‌ای که تولید فقط در شمار کم‌تعدادی از بازارها متمرکز شده بود. دولت‌ها در بازگشت به شیوه‌های کلاسیک، با مشارکت در حوزه «سیاست صنعتی» یا گسترش وابستگی خود به آن قصد دارند این چالش‌ها را حل کنند. دولت‌ها به دنبال ترویج و توجیه اهمیت «تولید داخلی» به ویژه در حوزه کالاهای ضروری هستند. در بعضی از بازارها، سیاست‌های صنعتی، دارای برخی همسویی‌ها با رقابت‌های ژئوپلیتیکی تعریف می‌شوند. به همین دلیل، در سال پیش رو، رابطه بین سیاست‌گذاری در حوزه‌ امنیت ملی یا روابط خارجی و یا سیاست‌گذاری اقتصادی، ادامه پیدا خواهد کرد. ده تحول برجسته در سال جدید میلادی نیز نشانه‌های اساسی برای پیش‌بینی چگونگی جهانی‌ شدن در آینده را ارائه می‌دهند. در تجزیه و تحلیل آینده سناریوهای جهانی‌شدن، «روابط ژئوپلیتیکی» و «مواضع سیاست اقتصادی کشورها» به عنوان دو عامل کلیدی و تعیین‌کننده در محیط عملیاتی جهانی شناسایی شده‌اند. احتمالاً تحولات چندقطبی به شکل‌گیری «بلوک‌های جداگانه‌تر» یا «شکل‌گیری شبکه‌ هم‌پیمانان همسو» در آینده هدایت می‌کنند. از سوی دیگر، تغییرات مرتبط با «ریسک‌زدایی» به افزایش رقابت‌های ملی‌گرایانه در سیاست‌های اقتصادی در بخش‌های استراتژیک، اشاره دارد، با این حال در بسیاری از موارد این سیاست‌ها در اطراف بلوک‌های تجاری سازماندهی می‌شوند. به همین دلیل، چشم‌انداز سال ۲۰۲۴ به سوی تشدید روند اخیر در جهت «چندتکه‌شدن اقتصاد جهانی» گام برخواهد داشت.

چندجهانی  ژئوپلیتیکی

آشکار است که حوزه ژئوپلیتیک به یک «مولتی ورس» یا «چندجهانی» تبدیل شده است؛ با ترکیب پیچیده از هم‌پیمانی‌ها و رقابت‌های همزمان، همراه با همپوشانی ارتباطات دوجانبه، منطقه‌ای و انواع دیگر از گروه‌بندی‌های ساختاری. در سال آینده، تعداد بیشتری از بازیگران نیرومند، یک ساختار جهانی پیچیده را خواهند ساخت. ایالات متحده، اتحادیه اروپا و چین به عنوان قدرت‌های بزرگ، به تداوم تأثیرگذاری در محیط جهانی خواهند پرداخت. کشورهایی که جایگاه متغیر ژئوپلیتیکی دارند و به طور پیوسته، در برابر قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای، «تغییر وضعیت» می‌دهند از جمله ترکیه، برزیل، هند، عربستان سعودی، آفریقای جنوبی که به طور ویژه با هیچ قدرت یا بلوک بزرگی همسو نیستند اما به هر حال در تعامل و همکاری با همگان شرکت می‌کنند، باید در زمینه‌های بین‌المللی تأثیرگذاری بیشتری را تجربه کنند.

کشورهای کوچک‌تر و نهادهای غیردولتی نیز از امکانات برای بازسازی مرزها یا تحت‌تأثیر قرار دادن بخش‌هایی از ژئوپلیتیک خود بهره‌مند خواهند شد. رخدادهای مانند جنگ در اوکراین و درگیری‌های ژئوپلیتیکی در مناطق مختلف جهان ممکن است تنها به عنوان یک شروع محسوب شوند. چندجهانی‌شدن در روابط ژئوپلیتیکی، در سازمان‌های بین‌المللی ظهور خواهد کرد. به عنوان مثال، نخستین جلسه «بریکس» با گسترش اعضای خود در روسیه برگزار خواهد شد که ممکن است پیچیدگی روابط ژئوپلیتیکی اعضا با ایالات متحده و اتحادیه اروپا را افزایش دهد. اگرچه گسترش عضویت ممکن است رسیدن به توافق را دشوارتر کند، اما این گروه‌های نسبتاً کوچک به عنوان انجمن‌های بین‌المللی پیشرو باقی خواهند ماند، زیرا در توافقات در مجامع بزرگ‌تر مانند سازمان ملل متحد چالش‌برانگیزتر است.

ژئوپلیتیک هوش مصنوعی

پیشرفت‌های فناوری در حوزه هوش مصنوعی اهمیت آن را برای رقابت‌های ژئوپلیتیکی و حوزه امنیت ملی  بیشتر کرده است. از همه مهمتر، چین به سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیقات به منظور دستیابی به خودکفایی در هوش مصنوعی مصمم است و عربستان سعودی نیز به خرید فناوری‌های پیشرفته به منظور توسعه صنعت هوش مصنوعی خود ادامه خواهد داد. بررسی یک نهاد پژوهشی در ماه اکتبر ۲۰۲۳ نشان داد که بخش قابل‌توجهی از مدیران عامل شرکت‌ها می‌خواهند برای در زمینه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کنند. در این مدت، دولت‌ها با بهترین روش‌ها به منظور تنظیم هوش مصنوعی مختلف کار می‌کنند و ممکن است به رویکردهای متفاوتی اقدام کنند.

چالش‌های سیاست داخلی

در چین، چالش‌ها از حوزه اقتصاد کلان و سیاست‌گذاری‌های مرتبط برآمده و این چالش‌ها در هر دو کشور به افزایش ریسک‌های سیاسی در بازارهای جهانی منجر می‌شوند که ممکن است در سال ۲۰۲۴ تأثیرات منفی بر ژئوپلیتیک و رشد جهانی ایجاد کنند. در ایالات متحده، پدیدار شدن قطبی‌شدگی سیاسی و مواجهه با مسائل اساسی حاکمیت، از جمله تصویب بودجه و مدیریت بدهی، با چالش روبرو شده است، که این وضعیت منجر به کاهش رتبه بدهی دولتی در سال ۲۰۲۳ شده است. از سوی دیگر، از منظر داخلی نیز، سال ۲۰۲۴ احتمالاً به‌عنوان نقطه عطفی برای هر دو کشور تلقی می‌شود و تحولات در این ریسک‌ها پیامدهای مهمی برای مسیرهای میان‌مدت آن‌ها و اقتصاد جهانی خواهد داشت.

سال انتخابات

سال پیش رو به عنوان سال انتخاباتی شناخته می‌شود که می‌توان آن را به عنوان «چرخه جهانی انتخابات» نامید. در این سال، رأی‌دهندگان در حوزه‌های اقتصادی که حدود ۵۴ درصد از جمعیت جهان و نزدیک به ۶۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند، می‌توانند در انتخابات شرکت کنند. این وضعیت قطعا منجر به پدیدار شدن عدم قطعیت در زمینه‌های سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری در دوره‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت خواهد شد. ممکن است در بین دیدگاه‌های رقابتی در زمینه‌های سیاست‌های اقتصادی و روابط بین‌الملل که به طور اساسی بر محیط کسب‌وکار جهانی تأثیر می‌گذارد، برخی واحدهای سیاسی مخصوصا اتحادیه اروپا و ایالات متحده، این دوره‌های انتخاباتی را به عنوان مهمترین آنها در دهه‌های اخیر به حساب آورده و مورد توجه قرار دهند. گفتنی است که حوزه های انتخاباتی در سال ۲۰۲۴ تقریبا نیمی از جمعیت جهانی و تولید ناخالص داخلی را در بر می‌گیرند.

امنیت اقتصادی، اولویت‌ اصلی

در سال ۲۰۲۴، تدابیر مربوط به امنیت اقتصادی به عنوان ابزار اساسی در جهت «کاهش وابستگی به رقبای ژئوپلیتیکی جهانی» در چارچوب رقابت ژئواستراتژیک به کار گرفته خواهند شد. سیاست‌های امنیت اقتصادی با سه هدف اساسی مشخص می‌شوند: «تقویت رقابت‌پذیری صنایع ملی»، «کم کردن وابستگی به رقبای ژئوپلیتیکی»، و «پشتیبانی از ثبات در حوزه سیاست داخلی». هرچند بیشتر دولت‌های اقتصادهای بزرگ جهان این اهداف را پیگیری می‌کنند، اما روش‌ها از جمله سیاست‌های تجاری و صنعتی و اقدامات اجباری اقتصادی (به این معنا که اقدامات غیررسمی محدودکننده علیه شرکت‌های خارجی) متفاوت خواهند بود. گروه G۷ و چین به ادامه ارتقای سیاست‌های امنیت اقتصادی خود، از جمله غربال‌گری سرمایه‌گذاری، کنترل صادرات و اجرای اقدامات ضد اجبار متعلق به قوانین خود، پرداخته و کشورهای با قدرت متوسط مانند هند و اندونزی به ویژه بر روی «سیاست صنعتی» خود تاکید خواهند کرد.

تلاش بیشتر در راستای متنوع‌سازی

توجه فزاینده به مساله ریسک ژئوپلیتیکی به عنوان یکی از انگیزه‌های اساسی برای متنوع‌سازی در سال ۲۰۲۴ به چشم خواهد خورد. در حالی که جریان سرمایه‌گذاری به بازارهای توسعه‌یافته ادامه دارد (به عنوان مثال بریتانیا و فرانسه که در سال ۲۰۲۲ دو کشور برتر در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بودند) احتمالاً دولت‌هایی که تصمیم به تعهد به «مواضع ژئوپلیتیکی پایدار با یک گروه مشخص» نمی‌گیرند و به جای آن روابط ژئوپلیتیکی و اقتصادی را با «همه قدرت‌های بزرگ جهان» حفظ می‌کنند، به «متنوع‌سازی» به عنوان یک اولویت می‌نگرند.

ژئوپلیتیک دریاها و اقیانوس‌ها

اقیانوس‌ها به عنوان یک منبع اساسی اقتصادی و عامل تأمین امنیت ملی مورد توجه قرار می‌گیرند. با در نظر گرفتن اینکه ۹۰ درصد از تجارت جهانی از طریق مسیرهای دریایی انجام می‌شود، اهمیت این حوزه به ویژه در معرض خطرات "اختلال ژئوپلیتیکی" قرار دارد. پیش‌بینی می‌شود که استخراج مواد معدنی از کف دریا حداقل ۳۳ درصد از تأمین عناصر حیاتی مورد نیاز برای انتقال انرژی را تأمین کند. در نتیجه، شرکت‌ها در فرآیند تنظیم‌گری زنجیره تأمین و ایجاد راهبردهای حوزه پایداری خود، باید به اهمیت ژئوپلیتیک دریاها و اقیانوس‌ها توجه ویژه داشته باشند.

رقابت در حوزه کالاها

چالش‌های انتقال انرژی، تغییرات اقلیمی، جنگ در اوکراین، دینامیک عرضه و تقاضای بین‌المللی را برای کالاهای اساسی متحول می‌کند. بر اساس گزارش موسسه World Resources Institute طی سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ تعداد کشورهای دچار تنش شدید آبی از ۱۷ به ۲۵ کشور افزایش یافته است. شاخص جهانی قیمت مواد غذایی از سال ۲۰۲۱ نیز در بالاترین سطح خود از دهه ۱۹۷۰ قرار گرفته است.  در سال جاری، رقابت به منظور تأمین سه کالای بنیادی، از جمله "غذا"، "آب" و "مواد معدنی کمیاب" به شدت افزایش خواهد یافت. احتمالاً زمینه برجسته‌ترین رقابت در این حوزه برای مواد معدنی کمیاب خواهد بود که در انتقال انرژی و تأمین باتری‌های خودروهای برقی نقش بسیار حیاتی ایفا می‌کنند. چین، که زیرساخت صنعت خود را در دوره‌های کمترین تنش ژئوپلیتیکی گسترش داده است، احتمالاً جایگاه استراتژیک خود را به عنوان بزرگترین پردازنده مواد معدنی جهان در دوره‌های کوتاه مدت تا میان‌مدت حفظ خواهد کرد.

رشد شدید هزینه‌های اکتشاف معدن در جهان

سیاست‌های محیط‌زیستی

در پی رشد اقتصادی آرام و افزایش تورم در سال ۲۰۲۳، چندین کشور تصمیم به لغو مقررات کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای گرفته‌اند که قبل تر قصد اجرای جدی آن را داشتند. این اقدامات ممکن بود هزینه‌ها را در کوتاه‌مدت افزایش دهد. با این وجود، حمایت دولت‌ها از اقتصاد حامی محیط زیست در داخل، همچنان رو به رشد است. در سال پیش رو، اهداف کشورها در زمینه رشد اقتصادی و امنیت انرژی، سیاست‌های اقلیمی کشورها را هدایت می‌کند و تلاش برای تسریع و توسعه مقررات حوزه پایداری را افزایش می‌دهد. دولت‌ها تقویت حمایت از تولید فناوری حامی محیط زیست را ادامه می‌دهند که به تحقق اهداف امنیت انرژی و رشد اقتصادی کمک کرده و در عین حال، فرآیند کربن‌زدایی را تقویت می‌کند.

اهمیت سازگاری آب‌وهوایی

در سه دهه اخیر، وضعیت اقلیمی جهان با تغییرات گسترده ای روبه‌رو بوده است.  به گفته سازمان ملل تعداد تدوین برنامه‌های سازگاری افزایش چشمگیری داشته است. احتمالاً دولت‌ها در سال پیش رو بیشتر بر اجرای این برنامه ها متمرکز خواهند شد. این تدابیر شامل تلاش برای جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید و تدوین استانداردها در راستای افزایش انعطاف‌پذیری سازه‌ها در مقابل خطرات زیست‌محیطی خواهند بود. به عنوان مثال، آمریکا بیش از یک میلیارد دلار برای برنامه های این حوزه در نظر گرفته است. بسیاری از کشورها از «روش های طبیعت‌محور» برای کاهش تأثیرات آب و هوایی شدید بهره می‌برند.

پیچیدگی‌های جهان نوین

مواجهه با جهان پیچیده امروز، به مراتب دشوارتر از چیزی است که پیش از این تصور می‌شد. با افزایش بحران های ژئوپلیتیکی و رقابت کشورها در حوزه‌های صنعتی و تعرفه‌های تجای، جهان از در هم تنیدگی پیشین خود عقبگرد کرده است و با تشکیل بلوک‌های نوین، پیکربندی دوباره‌ای در آرایش سیاسی-اقتصادی جهان در حال رخ دادن است. از همین رو بررسی روندهای ژئوپلیتیکی و تحولات برجسته این حوزه می تواند چراغ راه کشورها، نهادها و فعالان حوزه اقتصاد و صنعت باشد. باید توجه داشت که بلوک‌بندی‌های سیاسی جدید که بعضا در این ده تحول به آن اشاره شده است می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای طی یک دهه پیش رو برای کشورها، مناطق و کل جهان به همراه داشته باشد. از همین رو باید هشویار بود که چندقطبی‌گرایی و کاهش ریسک همچنان چالش‌ها و فرصت‌هایی را برای کشورها و شرکت‌ها در سراسر جهان به وجود خواهند آورد. هر یک از تحولات مورد بررسی در چشم‌انداز ژئواستراتژیک ۲۰۲۴ به شکل منحصربه‌فردی بر شرکت‌ها تأثیر خواهد گذاشت و این امر نیازمند اقدامات ژئواستراتژیک خاص برای بهره‌مندی از فرصت‌ها و همچنین کاهش مخاطرات ایجاد شده توسط آنها است. نوع و میزان تأثیر، به وابستگی به بخش و مکان‌گذاری جغرافیایی شرکت‌ها و تصمیمات استراتژیک مدیران و در مقیاسی کلان‌تر، دولت‌ها بستگی دارد. در این دوره از تغییرات ژرف در سیستم بین‌المللی، اهمیت ژئوپلیتیک برای تدوین استراتژی‌ها در بالاترین سطح خود قرار دارد. پیوند دادن موفق پویایی‌های ژئوپلیتیکی به استراتژی یک کشور یا شرکت، به طور فزاینده یک مزیت رقابتی خواهد بود. تطابق استراتژی حکمرانی با یک چشم‌انداز ژئوپلیتیکی چندقطبی و پیچیده‌تر، پیشبرد مدل‌های کسب‌وکار و استراتژی‌های فناوری در زمینه هوش مصنوعی (AI) و در نظر گرفتن چالش‌های داخلی در ایالات متحده و چین، و همچنین تأثیر آنها بر سایر کشورهای جهان از مواردی است که باید در چشم‌انداز سال پیش رو به آن‌ها توجهی ویژه داشت.

منبع: موسسه Ernst & Young