فردای اقتصاد: داده‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد هزینه‌های مصرفی خصوصی در سال ۱۳۹۷ با رشد منفی ۳ درصدی و در سال ۱۳۹۸ با رشد منفی ۸ درصدی و در سال ۱۳۹۹ با رشد منفی ۰.۴ درصدی مواجه شده است که معنایی جز کاهش رفاه خانوارهای ایرانی و کوچک شدن کیک اقتصاد ندارد. در واقع ارقام فوق نشانگر آن است که خانوارهای ایرانی نسبت به سال ۱۳۹۰، نه تنها رفاهی کسب نکرده‌اند، بلکه مجبور شده‌اند بخشی از مصارف خود را نیز کاهش دهند. نکته بدیهی آن است که طبیعتا کاهش مذکور در میان تمام اقشار به یکسان اتفاق نیفتاده و به همین دلیل بررسی درآمد و هزینه دهک‌های مختلف واجد اهمیت است. این بار بررسی خود را اولا معطوف به کلیت ساختار درآمدی و هزینه‌های دهک‌ها مختلف کرده‌ایم و در ادامه مساله یارانه‌ها را با توجه به داده‌های هزینه و بودجه خانوار بررسی کرده‌ایم.
هزینه دهک ثروتمند معادل مجموع هزینه‌های ۵ دهک پایین
نمودار زیر نشان می‌دهد وقتی هزینه سالانه خانوارهای هر دهک جمعیتی (دهک جمعیتی یعنی کل جمعیت کشور را بر اساس یک معیار، مثلا هزینه، به ده قسمت مساوی تقسیم کنیم) را جمع کنیم، حدود ۳۸۴ هزار میلیارد تومان از هزینه و درآمد ایرانیان به این دهک برمی‌گردد. یعنی ۲۶.۳۷ درصد از کل هزینه‌های خانوارهای کشور و ۲۱.۳۶ درصد از کل درآمدها از آن یک دهم ثروتمند است و ارقام فوق به این معنی است که دهک ثروتمند جامعه به اندازه مجموع پنج دهک پایین درآمدی هزینه دارد و در نتیجه به اندازه کل آن‌ها رفاه کسب می‌کند. این در حالی است که سهم درآمدی و هزینه‌ای دهک اول به ترتیب ۴ و ۲.۴ درصد است. در مجموع حدود هشتصد هزار میلیارد تومان هم در بخش هزینه‌ها و هم در بخش درآمدها متعلق به سه دهک بالای جامعه است که نشان می‌دهد این سه دهک، حدود پنجاه تا ۵۵ درصد از رفاه ایرانیان را در اختیار دارند.
مخارج خانوار در سال ۱۳۹۹ معادل ۴۴ درصد نقدینگی
مجموع هزینه‌ها (به جز سرمایه‌گذاری) خانوار طبق آمارگیری هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار، حدود ۱۵۰۰ هزار میلیارد تومان است. این درآمدهای محاسبه‌شده از دو بخش درآمدهای پولی و غیرپولی تشکیل می‌شوند. درآمدهای پولی شامل درآمدهای حاصل از مشاغل دستمزدبگیری و مشاغل آزاد و همچنین درآمدهای متفرقه (مثلاً از طریق کمک نهادهای خیریه) و درآمد از یارانه نقدی هستند. اما درآمدهای غیرنقدی انواع دریافتنی‌ها به صورت کالا یا خدمات را دربرمی‌گیرد که در قبال کار فرد -چه در بخش دولتی چه خصوصی- به وی داده شده است. اگر به آمار حساب‌های ملی بانک مرکزی مراجعه کنیم مشاهده می‌کنیم که در بخش هزینه‌های ملی، هزینه‌های مصرف نهایی بخش خصوصی حدود ۱۷۰۰ هزار میلیارد تومان عنوان شده است که به عدد بالا نزدیک است. در واقع به نظر می‌رسد با جمع هزینه‌های خانوارها به محاسبه هزینه مصرفی در بخش خصوصی نزدیک می‌شویم. طبیعتاً هزینه‌های نهایی بخش دولتی جزو هزینه‌های خانوار نیستند و بحث سرمایه‌گذاری هم جدا است.
چه تعدادی از خانوارها یارانه دریافت می‌کنند؟
بخشی از درآمد پولی خانوار می‌تواند از کمک‌هزینه تحصیلی و کمک‌هزینه دریافتنی خانوار از سازمان‌های اجتماعی و مؤسسات خیریه به دست آمده باشد. همچنین یارانه‌های نقدی که دولت با هدف بازتوزیع و کمک به اقشار کم‌درآمد پرداخت می‌کند، بخشی از درآمد برخی از خانوارها را تشکیل می‌دهد. بررسی این که چند درصد از خانوارهای هر دهک از این نوع کمک‌ها بهره‌مند می‌شوند، جالب توجه است. همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنیم تقریبا کل دهک اول ایرانیان، معادل با ۲.۵ میلیون خانوار، یارانه دریافت می‌کنند که این رقم در دهک ثروتمند جامعه کمی بیش از ۱.۵ میلیون خانوار است.
ثروتمندان اعانه بگیر
پیشتر ذکر شد که دهه ۹۰ سهم هر ایرانی از کیک اقتصادی ایران به شدت کاهش یافته است و همه افراد جامعه کاهش رفاه را حس می‌کنند. اما نمودار زیر نشان می‌دهد حتی در دهک دهم (طبق هزینه‌های خانوار) حدود ۶۰ درصد از خانوارها یارانه دریافت می‌کنند. این در حالی است که وظیفه یارانه باید بازتوزیع به سود افراد کم‌درآمد باشد. اما این هدررفت یارانه باعث می‌شود دولت مقدار ناچیزی یارانه به دهک‌های کم‌درآمد دهد. این که در دهک هفتم ۹۲ درصد و در دهک‌های ۸ و ۹ هم بیش از ۸۰ درصد خانوارها دریافت‌کننده یارانه هستند، نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از یارانه‌ای که دولت می‌دهد به افراد با درآمد نسبی بالا اصابت می‌کند. اصلاح این رویه می‌تواند دست دولت را برای کمک بیشتر به دهک‌های پایین باز کند. به خاطر تورم بالای سال‌های اخیر، ارزش حقیقی یارانه ۴۵۵۰۰ تومانی بسیار کاهش یافته و عملاً نمی‌توان از آن انتظار زیادی داشت.
یارانه‌ها چه سهمی از درآمد ایرانیان دارد؟
می‌دانیم در نتیجه تورم مزمن در اقتصاد ایران طی سالیانی که یارانه نقدی پرداخت شده، قدرت ارقام یارانه به شدت کاهش یافته و رقم ناچیزی شده است. با این حال، همین رقم ناچیز چه بخشی از درآمد افراد را تشکیل می‌دهد؟ شکل زیر نشان می‌دهد همین رقم ناچیز ۴۵ هزار تومانی حدود ۷.۵ درصد درآمد دهک پایین درآمدی را تشکیل می‌دهد. در واقع با وجود ثابت ماندن مبلغ یارانه‌ها و آب رفتن ارزش حقیقی آن، هنوز هم یارانه مذکور نقش مهمی در ۲.۵ میلیون خانوار یا حدود ۸ میلیون ایرانی دارد. اما همین رقم برای سه دهک ثروتمند تقریبا تاثیری ندارد؛ اما هنوز هم حدود ۱۸ میلیون نفر از آنان یارانه ۴۵ هزار تومانی را دریافت می‌کنند.