فردای اقتصاد: توافق احیای کریدور غلات و بازگشایی بنادر اوکراین چگونه اجرایی می‌شود؟ یکی از پیامدهای جنگ اوکراین بر اقتصاد جهانی، بحران فزاینده غذایی است. از همین رو، در ماه‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای کریدور غلات و بازگشایی بنادر اوکراین، صادرکننده مهم غلات با محوریت سازمان ملل صورت گرفت. هفته گذشته نیز این تلاش‌ها به ثمر نشست. روسیه، اوکراین، ترکیه و سازمان ملل متحد توافقنامه‌ای امضا کردند تا صادرات غلات و کود اوکراینی را از بنادر دریای سیاه احیا کنند و به کاهش بحران غذایی فزاینده‌ای که پس از جنگ بدتر شده است، کمک کنند. مذاکرات برای نیل به این توافق در ماه آوریل زمانی آغاز شد که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، این ایده را در دیدارهای جداگانه با ولادیمیر پوتین و ولادیمیر زلنسکی روسای جمهور روسیه و اوکراین مطرح کرد. در قالب این توافق اهداف واقع‌گرایانه و کوتاه‌مدتی پیگیری می‌شود. جنگ، صادرات اوکراین از طریق دریا را متوقف کرده و قیمت غلات را به‌شدت افزایش داده است. هدف این قرارداد کمک به جلوگیری از قحطی با تزریق بیشتر گندم، روغن آفتابگردان، کود و سایر محصولات به بازارهای جهانی از جمله برای نیازهای بشردوستانه و اندکی کاهش قیمت این محصولات است. این توافق احیای سطح صادرات قبل از جنگ (۵میلیون تن در هر ماه) را به عنوان هدف تعیین کرده است.
هشدار سازمان ملل از کمبود مواد غذایی
بر اساس گزارش پایش تحولات تجارت جهانی مرکز پژوهش‌های اتاق ایران و بر مبنای آمارهای برنامه جهانی غذای سازمان ملل، حدود ۴۷میلیون نفر به دلیل وقوع جنگ و کمبود مواد غذایی دچار «گرسنگی حاد» شده‌اند. افزون بر این، اوکراین باید سیلوهای خود را قبل از فصل برداشت آتی خالی کند و با صادرات کود شیمیایی بیشتر به بازار جهانی، از کاهش تولید محصولات کشاورزی در برداشت‌های آینده جلوگیری کند. همچنین سازمان ملل متحد و روسیه یادداشت تفاهمی امضا کردند که به موجب آن سازمان ملل متحد متعهد می‌شود دسترسی بلامانع کود و سایر محصولات کشاورزی روسیه به بازارهای جهانی را تسهیل کند. این قرارداد برای ۱۲۰روز اعتبار دارد و سازمان ملل انتظار دارد که آن را تمدید کند، مگر اینکه جنگ تا آن زمان به پایان برسد.
قرار است فورا کار برای ایجاد تیم‌های بازرسی و تشکیل یک مرکز هماهنگی مشترک در استانبول با نظارت اعضای هر چهار طرف توافق آغاز شود. بنادر اوکراین به حدود ۱۰روز زمان نیاز دارند تا آماده شوند و از این رو چند هفته طول می‌کشد تا کشتی‌ها محموله‌ها را جابه‌جا کنند. این قرارداد، عبور و مرور ایمن به داخل و خارج از اودسا و دو بندر دیگر اوکراین را تضمین می‌کند. اوکراین آب‌های سرزمینی خود را به عنوان بخشی از استراتژی دفاعی مین‌گذاری کرده است. برای غلبه بر این چالش، نیروی دریایی اوکراین کشتی‌ها را در امتداد کانال‌های امن در آب‌های سرزمینی هدایت می‌کنند و در صورت نیاز یک کشتی مین‌روب در دسترس است. این کشتی‌ها تحت نظارت مرکز هماهنگی مشترک (JCC) از دریای سیاه به تنگه «بسفر» ترکیه و به بازارهای جهانی می‌روند. همه طرف‌ها توافق کرده‌اند که هیچ حمله‌ای به این نهادها صورت نگیرد و در صورت مشاهده فعالیت ممنوعه، حل و فصل آن وظیفه مرکز هماهنگی مشترک خواهد بود. این مرکز در استانبول قرار دارد و تمام حرکات کشتی‌ها و بازرسی‌ها را کنترل می‌کند و تصمیم می‌گیرد که آیا برای مثال یک کشتی از کانال‌های توافق شده در دریای سیاه گذشته است یا خیر؟ این مرکز توسط مقامات سازمان ملل و احتمالا مقامات نظامی از سه کشور درگیر در توافق تشکیل خواهد شد.
در پاسخ به نگرانی‌های روسیه درباره کشتی‌هایی که سلاح به اوکراین تحویل می‌دهند، همه کشتی‌های بازگشتی در بنادر ترکیه توسط تیمی با نمایندگانی از همه طرف‌های توافق و نظارت بر مرکز هماهنگی مشترک بازرسی خواهند شد. این تیم‌ها محموله کشتی را قبل از بازگشت به اوکراین بازرسی می‌کنند. در حوزه بیمه برای رفع نگرانی شرکت‌های بیمه کشتی، سازمان ملل متحد بیش از دو ماه را صرف مذاکره با این بخش کرد تا اطمینان حاصل کند که این طرح از نظر تجاری قابل دوام است و منجر به مجازات شرکت‌ها توسط دولت‌های غربی نخواهد شد. سازمان بین‌المللی دریانوردی بخش خصوصی را تشویق به ایفای نقش در این قرارداد کرده است و دولت‌های غربی بیانیه‌هایی صادر کرده‌اند که به شرکت‌ها در مورد عدم نقض تحریم‌های مسکو اطمینان می‌دهد.
تصویر آماری از صادرات غلات اوکراین
اوکراین در سال ۲۰۲۱ معادل ۱۰درصد از صادرات جهانی غلات را به خود اختصاص داد. این حجم برای امنیت غذایی کشورهای در حال توسعه بسیار مهم است. بر مبنای گزارش‌های دولت اوکراین، صادرات غلات این کشور تنها در ماه ژوئن ۵۵درصد نسبت به سال قبل کاهش یافت و به ۷۷۷هزار تن رسید. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) تخمین می‌زند که در حال حاضر حداقل ۲۰میلیون تن غلات در اوکراین معطل مانده است. اگر این محموله‌ها صادر نشوند، فائو می‌گوید که حداقل ۱۸میلیون نفر در سراسر جهان با کمبود مواد غذایی مواجه خواهند شد. بر مبنای آمارهای سازمان تجارت جهانی، واردات مواد غذایی از منطقه دریای سیاه برای امنیت غذایی ۳۵کشور آفریقایی که ۹۰درصد غلات مورد نیاز خود را از این منطقه دریافت می‌کنند، حیاتی است. کشورهای خاورمیانه نیز از جمله واردکنندگان عمده غلات اوکراین هستند. در سال ۲۰۲۰، عمده غلات اوکراین به مصر، اندونزی، پاکستان، بنگلادش و لبنان صادر شد.
پیش از این آنکتاد نیز در گزارشی به این موضوع اشاره داشته که جنگ، تجارت اوکراین و منطقه دریای سیاه را آشفته کرده است. از منظر آنکتاد در پیامد این جنگ، جستجو برای مسیرهای تجاری جایگزین برای کالاهای اوکراینی به‌سرعت افزایش یافته است. تقاضای شرکای تجاری اوکراین برای بهره‌گیری از زیرساخت‌ها و خدمات حمل و نقل زمینی و دریایی جایگزین دریای سیاه، رو به ارتقا است. شرکای تجاری اوکراین ناگزیرند کالاهای وارداتی از این کشور را از کشورهای دیگری با فواصل جغرافیایی زیاد تامین کنند. این تغییر باعث افزایش تقاضای جهانی برای کشتی‌های باربری و افزایش هزینه حمل و نقل در سراسر جهان شده است.
از منظر آنکتاد، اگر قرار است تجارت جهانی روان‌تر جریان داشته باشد، باید اطمینان حاصل شود که بنادر اوکراین برای حمل و نقل بین‌المللی گشوده‌اند و همکاری بین بازیگران حوزه حمل و نقل برای ارائه خدمات ادامه می‌یابد. با توافق اخیر، کریدور غلات به مدت ۱۲۰روز احیا می‌شود، اما از آنجا که بخش مهمی از زمین‌های کشاورزی اوکراین از جنگ متاثر شده است، تداوم صادرات این کشور با اما و اگرهایی مواجه است؛ افزون بر این اجرایی شدن این توافق نیز هنوز تضمین شده نیست.