فردای اقتصاد: اینترنت ایران از عصر چهارشنبه گذشته دچار شرایط ویژه‌ای شده که در تاریخ این بسترنوین ارتباطی در کشور کم سابقه است. این اتفاق در حالی رخ داده که این شبکه ارتباطی امروز بیش از هر زمان دیگری به زندگی اقتصادی ده‌ها میلیون ایرانی گره خورده است. هرچند برخی معتقدند در مقاطع خاص قطع اینترنت می‌تواند ابزاری برای کاهش هزینه‌های امنیتی تلقی شود اما نگاهی واقع‌گرایانه به حضور اقتصادی اینترنت در ایران مشخص کننده هزینه واقعی قطع اینترنت در کشور است.تصمیمی که اگرچه در ظاهر در جهت امنیت است اما در صورت تداوم می‌تواند عواقب اقتصادی و حتی امنیتی بزرگتری به همراه داشته باشد.
تجارت آنلاین ایران به لطف شبکه‌های اجتماعی در سالهای اخیر رشد سریعی داشته به طوری که سهم تجارت آنلاین از ۱.۳ درصد کل تجارت کشور در سال ۱۳۹۶ به ۵ درصد در سال ۱۴۰۰ رسید. هرچند این میزان هنوز فاصله قابل توجهی با متوسط جهان ( ۲۱ درصد) و کشوری چون چین (۵۰.۳ درصد) دارد اما رشد آن نشانگر سرعت گرفتن این مدل تبادل کالا و خدمات در ایران است. به رغم این فاصله جهانی، تحول ایجاد شده در بخش نوآوری حتی در شرایط تحریم و تورم غیر قابل انکار است.
امروز ۷۱ میلیون از جمعیت ۸۵ میلیونی ایرانیان از اینترنت استفاده می‌کنند و بر اساس آمارها تا خردادماه امسال بخش عمده آنها عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. واتس‌اپ، اینستاگرام و تلگرام اصلی‌ترین شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده ایرانیان را تشکیل می‌دهند در این میان واتس‌اپ با ۷۱.۱ درصد محبوب‌ترین پیام‌رسان و اینستاگرام با ۴۹.۹ درصد محبوب‌ترین شبکه اجتماعی مورد استفاده در کشور هستند. تلگرام با ۳۱.۶ درصد در جایگاه بعدی قراردارد. پیام‌رسان‌های ایرانی به رغم فیلترینگ تلگرام و حمایت‌های گوناگون دولتی نتوانسته‌اند مقبولیت چندانی در جامعه کسب کنند به طوری که روبیکا ۵.۷ درصد، ایتا ۴.۶ درصد، سروش ۳.۶ درصد و بله ۲.۲ درصد از سهم کاربران شبکه‌های اجتماعی را در اختیار دارند.
بر اساس گزارش مرکز آمار درآمد حدود ۱۱ میلیون ایرانی به شبکه‌های اجتماعی وابستگی دارد و نقش پلتفرمهای خارجی در این مورد بسیار پررنگ‌تر از پلتفرمهای مشابه داخلی است به‌طوری‌که آمارها حاکی از آنند که ۸۳درصد درآمد کسب‌وکارهای فعال در این حوزه وابسته به اینستاگرام است.
در همین رابطه بخوانید: قطعی اینترنت و فیلترینگ تا کی ادامه دارد؟
یک مقایسه متفاوت
اما ارزش افزوده واقعی شبکه‌های اجتماعی برای ایرانیان چیست؟ برای بررسی بهتر خوب است مقایسه‌ای بین یک صنعت ویژه و مورد حمایت یعنی صنعت خودرو و پلتفرمی چون اینستاگرام از منظر ایجاد شغل داشته باشیم. ذینفعان صنعت خودرو مدعی ایجاد ۱ میلیون شغل مستقیم در کشور هستند ادعایی که کارشناسان آن را رد می‌کنند و بررسی‌ها هم نشان می‌دهد در بهترین حالت تعداد شغل‌های ایجاد شده در این صنعت از ۱۷۰ هزار شغل فراتر نمی‌رود.
در مقابل بر اساس آخرین گزارش‌ها بیش از ۱ میلیون ۷۰۰ هزار کسب و کارکوچک ایرانی در اینستاگرام فعالیت دارند، تعداد کسب و کارهای بزرگ مرتبط با اینستاگرام ۲۰۰ هزار و تعداد کسب و کارهای بومی و استانی ۵۰۰ هزار است. آمارهای موسسه پژوهشی بتا از وضعیت شبکه‌های اجتماعی ایران نشان دهنده این است که اقتصاد ۹ میلیون نفر به صورت مستقیم به اینستاگرام وابسته است ضمن اینکه حجم بازار اینستاگرام بین ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومان است.
این مقایسه را می‌توان به زوایای دیگری هم تعمیم داد و از زاویه هزینه ایجاد اشتغال هم به آن نگاه کرد. بر اساس گزارش مرکز آمار در زمستان گذشته هزینه ایجاد یک شغل در بخش صنعتی بالغ بر یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان بوده در حالی که هزینه ایجاد شغل اولیه در اینستاگرام بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون تومان است. نکته دیگر اینکه بازیگران بزرگ صنعت خودرو به رغم بهره‌مندی از یک فضای انحصاری و حمایتی ویژه همچنان ضررده هستند در حالیکه آنچه باعث رشد سریع کسب و کارهای اینستاگرامی بدون حمایت دولت شده تنها سودآوری است.
مقایسه این موارد به معنای پایین نشان دادن ارزش بخش صنعت خودرو و مخالفت با توسعه آن در کشور نیست بلکه هدف، شناخت ارزشهای واقعی اقتصاد دیجیتال امروز برای ایران است که در هنگام تصمیم‌گیری در مورد قطع اینترنت یا فیلترشدن پلتفرمهای پرکاربر مبنای محاسبه قرار نمی گیرد. در صورتی که ارزشهای اقتصاد دیجیتال و هزینه‌های واقعی محروم سازی کاربران به طور واقعی مورد بررسی قرار گیرد چه بسا در هنگام تصمیم‌گیری درباره قطع و وصل اینترنت با تامل بیشتری نسبت به این موضوع اندیشیده شود.
پلتفرمی چون اینستاگرام امروز شریان اصلی اقتصاد دیجیتال ایران را تشکیل می‌دهند که وقفه در آن با زندگی میلیون‌ها ایرانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این پلتفرم به هر دلیلی امروز جایگزینی در ایران ندارد و محروم سازی کاربران از دسترسی به آن هزینه هنگفتی را ایجاد می‌کند.
تاثیر قطع اینترنت بر کسب و کارهای کوچک
از سوی دیگر بخشی که معمولا نادیده گرفته می‌شود تاثیرپذیری کسب و کارهای کوچک در وقایعی از این دست است. تاثیر قطع اینترنت بر کسب و کارهای کوچک به سادگی قابل محاسبه نیست به خصوص آنکه اغلب این کسب و کارها کاربران عادی هستند که به صورت خانگی مشغول به یک فعالیت کوچک اقتصادی هستند.
قطع اینترنت در سال ۱۳۹۸ که به دنبال وقایع اجتماعی رخ داد یکی از نمونه‌های قابل توجه است. بر اساس اطلاعات زیرساختی که ابرآروان در آن زمان منتشر کرد ۱۸ هزار کسب‌وکار کوچک در زمره بزرگ‌ترین بازندگان اکوسیستم به خاطر قطعی اینترنت بودند و نتوانستند تا مدتی پس از اتصال مجدد اینترنت به جایگاه پیشین خود بازگردند.
و تا مدتها پس از اتصال مجدد قادر به بازگشت به جایگاه پیشین خود نشدند.
واتس‌اپ محبوب‌ترین پیام رسان مورد استفاده ایرانیان نیز تاثیر ویژه‌ای در سهولت کسب و کارهای اینترنتی و حتی غیر اینترنتی داشته است. تقریبا کسب و کاری نیست که امروز از واتس‌اپ استفاده نکند. از مغازه‌های خشکشویی و فتوکپی گرفته تا تیم‌های مختلف در شرکتهای بزرگ همه از واتس‌اپ استفاده می‌کنند. واتس‌اپ امروزه به یک ابزار در دسترس و سریع برای پشتیبانی میلیون‌ها کسب و کار اینترنتی و حتی فیزیکی در آمده و از این جهت حذف آن از اقتصاد این کسب و کارها باعث افزایش قابل توجه هزینه اقتصادی این کسب وکارها می‌شود.
اما قطع اینترنت در روزهای اخیر فقط مختص شبکه‌های اجتماعی نبوده است. اینترنت موبایل در بسیاری از ساعات یا کاملا قطع بوده یا با اختلال فقط دسترسی به برخی سایتهای فارسی فراهم بوده است. سرعت دسترسی به سایتهای اینترنتی هم به شکل چشمگیری کاهش پیدا کرده است. امروزه نزدیک به یک میلیون نفر فقط در پلتفرمهای خدماتی مانند اسنپ و تپسی مشابه مشغول به کارند که قطع اینترنت موبایل تاثیر مستقیمی بر زندگی آنها دارد. تنها در زمینه تاکسی‌های اینترنتی نزدیک به سه میلیون سفر روزانه انجام می‌شود که هزینه حذف ناگهانی همه اینها بسیار بالاست.امروزه بسیاری از دستگاه‌های پرداخت در فروشگاه‌ها هم از طریق اینترنت متصلند که قطع آنها حتی زندگی افراد عادی را هم دچار مشکل کرده است.
به این موارد لیست بزرگتری را هم می‌توان افزود از بخش‌های سلامت و درمان گرفته تا خدمات آموزشی. همه اینها نشانگر اهمیت اینترنت برای تنفس اقتصادی جامعه است.