فردای اقتصاد: «ایران در آینده چالشی بزرگتر از مسئله آب ندارد، اگر رویه‌ها به‌همین صورت ادامه یابد، ۱۰سال آینده در بخش‌هایی از ایران موجود زنده‌ای نمی‌بینیم.» این هشداری است که رئیس پارلمان بخش خصوصی در نخستین اجلاس تجارت محصولات کشاورزی و غذا مطرح کرد.
غلامحسین شافعی با اشاره به اهمیت اقتصاد کشاورزی و جایگاه آن در ایران، گفت: موضوع کشاورزی برای ایران و هر کشور دیگری مسئله بسیار مهمی است؛ البته در مورد ایران تعبیر و تفسیر داخلی و خارجی به لحاظ موقعیت استراتژیک در منطقه، تنوع مختلف فصول و تنوع آب و هوایی، متفاوت است و این جایگاه از اهمیت ویژه‌تری برخوردار می‌شود. به گفته وی، در سال ۱۳۸۲ اجلاسی با حضور بخش کشاورزی هلند در کشور برگزار شد و با تعبیر خاصی بخش کشاورزی و غذای ایران را به «شیر خفته» تشبیه کردند که وای به حال روزی که این شیر بیدار شود. بر اساس آنچه از سال ۱۳۸۵ تا حال رخ داده، این سوال مطرح است که آیا این شیر بیدار می‌شود یا هیچ وقت بیدار نخواهد شد. این چالش بزرگ در بخش کشاورزی و غذا است که باید به آن فکر کرد و پاسخ داد. آیا روند حرکت ما در آینده توفیقی در بخش کشاورزی دارد و به روند مثبتی در ادامه می‌رسیم یا خیر؟
وی با بیان اینکه چالش‌ها در حوزه کشاورزی، چالش‌های بسیار عمیقی است، ولی کمتر از آنها صحبت می‌شود، گفت: شاید مهم‌ترین چالشی که ما در آینده خواهیم داشت، چالش آب در کشور است. واقعا چالشی بزرگتر از این در کشور نداریم. اما مطابق معمول «ما همه در خواب غنودیم و سحر قافله رفت». معمولا ما منتظر می‌مانیم تا چالش‌ها به وضعیت نامطلوب برسد و بعد به فکر می‌افتیم، اما باید مسئله آب را در هر اجلاس و سخنرانی تذکر داد.
رئیس اتاق بازرگانی ایران ادامه داد: طبق آمارها، مسیر حرکت ما در ارتباط با مسئله آب، مسیر توسعه نیست. در دهه ۵۰، مجموعا ۴۷هزار چاه عمیق در کشور داشتیم؛ ولی در سال ۱۳۹۸، حدود ۸۵۰هزار حلقه چاه در کشور برآورد شد. وضعیت تالاب‌ها بسیار نامناسب است و به وضعیت محیط زیست نیز همه اشراف دارند. اگر «طرح فدک» که مجلس شورای اسلامی به دنبال آن بود و اتاق ایران مخالف آن بود، در مجلس شورای اسلامی، تصویب می‌شد، وضعیت بدتری رقم می‌خورد. اما با توجه به تحقیقات بین‌المللی که نهادهای واسط سازمان ملل آن را انجام می‌داد، در نهایت به واقعیت بحران آب در ایران رسیدند. اگر به همین صورت جلو برویم و اقدام جدیدی نکنیم، ۲۰سال آینده تصور وجود موجود زنده در بخشی از نقاط ایران تصور اشتباهی است. ایران۱۰سال فرصت دارد تا از چالش آب جلوگیری کند و البته می‌تواند جلوی این بحران را بگیرد. اگر در این مدت اقدام جدی‌ای انجام نشود، تصور موجود زنده در بخش‌هایی از ایران تصور غلطی است. وقتی از امنیت غذایی و کشاورزی صحبت می‌کنیم موضوعی مهم‌تر از آب برای کشور وجود ندارد.
وی افزود: نکته دیگر در حوزه کشاورزی تغییر الگوی کشت، توسعه روش نوین آبیاری و کشت گلخانه‌ای است که متخصصان از تبعات بی‌توجهی به آن می‌گویند؛ مثلا کشت زعفران از مناطق گرمسیری به اردبیل می‌رود و هندوانه در مناطق شرقی کشور تولید می‌شود یا صادرکننده هندوانه و خربزه، جایزه صادراتی می‌گیرند. اگر روال اینگونه ادامه یابد به خطر ۲۰ساله، سریع‌تر می‌رسیم.
به گفته شافعی، در بخش صنایع وابسته به کشاورزی و صنایع تبدیلی، برخی به اشتباه «تکثرگرایی» را در کشور نمونه توسعه می‌دانند و این اشتباه است. مثلا در بخش کشاورزی، ۶میلیون تن، گوجه‌فرنگی تولید می‌شود. ۳میلیون و ۵۰۰هزار تن از این محصول تازه‌خوری می‌شود و ۲میلیون و ۵۰۰هزار تن برای صنایع تبدیلی استفاده می‌شود که این میزان محصول ظرفیت تولید ۷۰۰هزار تن رب گوجه‌فرنگی را دارد. اما تعداد واحدهای تأسیس‌شده برای تولید رب گوجه فرنگی ظرفیتی حدود ۲میلیون و ۴۰۰هزار تن در کشور را دارد. سرنوشت صنایع تبدیلی به اینجا رسیده است. صنایع تبدیلی کنستانتره میوه وضعیت بدتری دارد.
الگوی مصرف اصلاح شود
وی اظهار کرد: مسئله بعدی در حوزه کشاورزی اصلاح الگوی مصرف است که یک سال هم شعار سال حول همین موضوع بود. جای الگوی مصرف سالم در زندگی ما بسیار خالی است. مثلا کشورهای آسیای جنوب غربی از رفتار ما در الگوی مصرف تعجب می‌کنند. ما به الگوی مصرف در هیچ حوزه‌ای توجه نکرده‌ایم. وی ادامه داد: در نهایت باید این نشست‌ها ادامه یابد تا زنگ خطر به صدا درآمده در حوزه کشاورزی را به مسئولان کشور برسانند. باید مسیرهای درست را برای آینده مهم و پرخطر تجارت کشاورزی منعکس کنند. در آینده آب چالش بزرگ کشور است که باید مدنظر برنامه‌ریزان کشور قرار گیرد.
در ادامه محمد خزاعی، دبیرکل کمیته ایرانی اتاق بازرگانی بین‌الملل، ایده برگزاری این اجلاس را در راستای بحث و بررسی درباره راه‌های توسعه تجارت محصولات کشاورزی، مورد توجه قرار داد و گفت: همین‌طور که مشخص است موضوع کشاورزی، غذا و آب به یک بحران جدی جهانی تبدیل شده است. در این بین، نقش بخش کشاورزی در اقتصاد بین‌المللی مشخص بوده تا آنجا که ۱۲درصد تولید ناخالص جهان به همین حوزه اختصاص دارد و ارزش‌افزوده بسیار بالایی را شامل می‌شود و تولیدات جهانی در این حوزه در نیم قرن اخیر سه برابر شده است.
وی بر اساس اطلاعات سازمان‌های بین‌المللی تاکید کرد: ۸۰۰میلیون نفر در دنیا با سوءتغذیه مواجه هستند و حجم زیادی از تولیدات کشاورزی اسیر الگوی مصرف نادرست است. از طرفی با تغییر اقلیم و شرایط آب‌وهوایی روبه‌رو هستیم. این وضعیت، امنیت غذایی جهانی را تهدید می‌کند. بنابراین امیدوارم این اجلاس در نهایت به بسته پیشنهادی برسد که به کمک تصمیم‌گیران کشور برود.
بر اساس اظهارات وی، از حدود دو سال قبل نهادهای وابسته به سازمان ملل به‌طور جدی برای حل مشکلات حوزه کشاورزی وارد عمل شدند. اتاق بازرگانی بین‌المللی نیز در این رابطه فعال شده و گردهمایی تشکیل داد و با نهادهای بین‌المللی تفاهم‌نامه‌هایی را امضا کرد تا به‌عنوان نماینده بخش خصوصی جهان، کاری برای حل این مشکل انجام دهد. حدود یک سال قبل بعد از هماهنگی‌ها، ستادی در ایتالیا برای مدیریت موضوع و ایجاد مراکز جهانی کشاورزی و غذا در نقاط مختلف جهان تأسیس شد.
خزاعی ادامه داد: این مراکز باید با همکاری سایر نهادها و بخش خصوصی دنیا در راستای استفاده از تکنولوژی جدید، هوشمندسازی و قواعد حقوقی به‌روز و غیره با این مشکل برخورد کنند. در نهایت اتاق بین‌الملل بعد از ایجاد این ستاد با کمیته‌های ملی در همه کشورها مکاتبه کرد و قرار شد ۵ تا ۱۰هاب کشاورزی در دنیا ایجاد شود. در سال گذشته بلافاصله با کمیسیون کشاورزی اتاق ایران وارد مذاکره شدیم و به همت این کمیسیون و متخصصان این حوزه به پیگیری پرداختیم و در نهایت ایران به‌عنوان یکی از هاب‌های «اگری‌فود» در دنیا منظور شد.
دبیر کل کمیته ایرانی اتاق بین‌الملل تدوین استراتژی کشاورزی و غذا از سوی مراکز تحقیقات و شرکت‌های فعال در بخش کشاورزی ایران به‌عنوان یکی از هاب‌های جهانی را وظیفه ایران دانست و ادامه داد: قرار است در ایران جلسه‌ای تشکیل شود و اعضای سایر هاب‌های انتخاب شده در دنیا دور هم جمع شده و زمینه همکاری بین آنها فراهم شود و مقرر اوایل سال ۲۰۲۳ تشکیل این هاب در ایران به‌صورت رسمی اعلام شود. وی حضور ایران در این رویداد جهانی را یک فرصت بی‌بدیل توصیف کرد که باید شرکت‌های حوزه کشاورزی از آن بیشترین بهره را ببرند.
دو ابرچالش کشور چیست؟
در ادامه عباس کشاورز، معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق بازرگانی ایران با بیان اینکه باید در فضای واقعی برنامه‌ریزی انجام شود، اظهار کرد: آب ابرچالش کشور است و اشتغال در رتبه دوم ابرچالش‌ها قرار دارد. باید قادر باشیم قبل از تبدیل‌شدن به بحران و ورشکستگی آب، این مسئله را حل کنیم، در غیر این صورت همه مسیرها تهدیدی برای ناپایداری هستند.
کشاورز گفت: سال ۱۳۹۵ راه حلی با همراهی اتاق ایران و دولت درباره حل مسئله آب ارائه کردیم که دو روند داشت: اولین روند این بود که برای پایداری نسبت به مصرف آب بخش کشاورزی بازتخصیص را مورد توجه قرار دهیم. کشورهایی با بارندگی ۸۰۰میلیمتر در سال تغییر رویه داده‌اند. دوم اینکه تمرکز ما باید بر بهره‌وری باشد. رویه‌های فعلی پاسخگوی نیاز کشاورزی و سیاسیون نیست و باید تغییر اساسی انجام شود. ما این طرح را به رئیس مجلس قبلی ارائه کرده‌ایم. کشاورز سومین مسئله حوزه کشاورزی را ضایعات کشاورزی از تولید تا مصرف عنوان کرد که معادل ۱۰ میلیارد مترمکعب آب مصرف دارد.
معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق ایران درباره مسئله صادرات محصولات کشاورزی، گفت: اگر چند حوزه را کنار هم بگذاریم، اتاق و فعالان بخش خصوصی و دولت باید برای رشد صادرات تصمیم‌های جدیدی بگیرند. بعضی کالاها در حوزه صادرات انحصاری هستند و باید به آنها توجه کنیم: مثلا زعفران، خرما و پسته را صادر کنیم، ولی صادرات برخی کالاها نیاز به تغییر سیاست دارد. سیاست ما بر مبنای آب مجازی باید تغییر کند. ما به دلیل سیاسی‌کاری به اینها توجه نمی‌کنیم. ما باید کالاهایی را صادر کنیم که حداقل آب را مصرف کنند.
وی درباره چالش‌های تجارت گفت: در سیاست‌گذاری تجارت ثبات نداریم. از ذائقه مصرف بازار هدف شناخت نداریم. سرنوشت تولیدکننده را به سیاست دولت گره زده‌ایم. بانک اطلاعاتی نداریم. ما درباره کالاهای خود استانداردهایی تعریف نکرده‌ایم که متناسب با استاندارد کشورهای مصرف و هدف باشد؛ عموما محصول خام صادر می‌کنیم.
وی تاکید کرد: تغییر نرخ ارز یکی از تهدیدهاست. اگر فعالان اقتصادی تکنولوژی تولید را عوض نکنند با این قیمت ارز رقابت را از دست می‌دهند. اگر عملکردها تغییر نکند، توان رقابت را از دست می‌دهیم. باید برای صادرات برنامه بلندمدت و میان‌مدت داشته باشیم. باید با سیاست‌گذار رابطه معنی‌دار داشته باشیم.
کشاورز پیشنهاد داد: اتاق بازرگانی باید در تعدادی از کشورهای مقصد یا مورد انتظار نمایندگی تجاری داشته باشد. تجارت کار دولت نیست. باید راجع به صنایع به‌روز کشاورزی فکری کرد. زنجیره باید به‌روز باشد. یکی از دلایل پایین بودن قیمت، ناقص بودن زنجیره است. پروتکل‌های تجاری چندساله منعقد کنیم.
ضرورت بهره‌گیری از فناوری جدید
علی چاغروند، معاون کمیسیون‌ها، مجامع و شوراهای اتاق ایران به موضوع کشاورزی هوشمند پرداخت و ضمن اشاره به اهمیت توجه به شرایط زندگی روستاییان که بیشتر درگیر فعالیت‌های کشاورزی هستند، گفت: در حال حاضر، اغلب بنگاه‌های کوچک و متوسط به این حوزه می‌پردازند و باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم که بنگاه‌های بزرگ نیز به حوزه کشاورزی ورود کنند. بر اساس اظهارات چاغروند، سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به‌منظور تنوع بخشیدن به سبد صادراتی غیرنفتی کشور بسیار ضروری است و در عین حال بالا بردن میزان ارزش‌افزوده در این حوزه باید مورد تأکید باشد.
وی بهره‌گیری از فناوری‌های جدید در بخش کشاورزی و ایجاد کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در این حوزه و حرکت به سمت کشاورزی هوشمند را مهم دانست و ادامه داد: در دنیا به این سمت حرکت کردند و در ایران نیز هوشمندسازی کشاورزی باید ملاک عمل قرار گیرد. شرکت‌های مختلف در دنیا استفاده از هوش مصنوعی در کشاورزی را در دستور کار قرار دادند و نباید اجازه دهیم در این بخش‌ها بین ایران و سایر کشورها شکاف ایجاد شود.
چاغروند بهره‌گیری از جنبه الکترونیک در تجارت را نیز مورد توجه قرار داد و افزود: برخورداری از زیرساخت‌های فناوری، تدوین قوانین تجارت الکترونیک بخش کشاورزی، تعهد دولت مبنی بر حمایت لازم از استمرار زیرساخت‌هایی چون اینترنت و موضوعاتی از این دست برای رفتن به سمت کشاورزی الکترونیک نیاز است.
معاون کمیسیون‌ها، مجامع و شوراهای اتاق ایران ادامه داد: در کنار تولید محصولات باکیفیت، تجارت محصولات کشاورزی به دانش و آگاهی از بازار هدف نیاز دارد. باید ذائقه مردم هر کشور و علایق آنها در کنار قوانین تجاری حاکم بر بازارهای مختلف را بشناسیم و بر اساس آن محصولات کشاورزی صادراتی خود را تولید کنیم. پس برای تقویت تجارت محصولات کشاورزی در کنار هوشمندسازی باید اطلاعات و دانش خود را نسبت به بازارهای هدف توسعه دهیم.
در ادامه ترابی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق کرمان گفت: بهره‌وری پایین و قیمت تمام‌شده بالا قدرت رقابت را از صادرکننده‌ها می‌گیرد. بالا بردن بهره‌وری در کنار علم و تکنولوژی ممکن می‌شود. در بخش مصرف آب بخش کشاورزی متهم است ولی در بخش کشاورزی مشکل این است که مسئله اراضی کشاورزی حل شود وگرنه نگرانی کشاورز این است مالکیت را از دست می‌دهد.
وی ادامه داد: انتقال آب در قانون توزیع عادلانه آب معضل بخش کشاورزی است. آب با کیفیت در اراضی بی‌کیفیت از دست می‌رود ولی انتقال آب مشکل دارد. در کنار بهره‌وری بالا باید به کشاورزی قراردادی توجه داشت اما بخشنامه‌های آنی مانع کشاورزی قراردادی است. وی تاکید کرد: نیاز به نهاده‌های باکیفیت داریم. باید واردات نهاده‌های کشاورزی در مقابل ارز حاصل از صادرات محصولات کشاورزی آزاد شود. در سال‌های اخیر تغییرات اقلیم ضربات سنگینی به کشاورزی می‌زند.
فرشید شکرخدایی، رئیس کمیسیون توسعه پایدار، آب و محیط‌زیست اتاق ایران تاکید کرد: چالش آب مسئله جدی ماست؛ ما الگوی سنتی مدیریت آب که متعلق به زمین بود را به هم‌ریخته‌ایم. فرض اینکه آب مال دولت است ما را به این روز انداخته است، درحالیکه مالکیت آب متعلق به آبریز است. وزارت نیرو مالک آب نیست، مالک آب کشاورز است.
رئیس کمیسیون توسعه پایدار، آب و محیط‌زیست اتاق ایران تاکید کرد: در تعارض بین محیط‌زیست و کشاورزی باید عالمانه‌تر رفتار کنیم. موضوع آمایش سرزمین در بحث کشاورزی مغفول مانده است.
وی تاکید کرد: وزارت جهادکشاورزی باید الگوی کشت را منتشر کند. همه سیاست‌گذارها باید به این نکته توجه کنند که قیمت‌گذاری دستوری، ضدرقابت‌پذیری و ضدکیفیت و ضدتولید است و هیچ فایده‌ای برای مصرف‌کننده ندارد. ساده‌سازی مسئله قاتل رقابت‌پذیری است و همه این موارد مسائل اصلی حوزه کشاورزی است.
در آستانه فاجعه آبی هستیم
علیرضا یاوری، معاون بین‌الملل اتاق ایران مدیریت منابع آبی در ایران را یک موضوع مهم دانست که بی‌توجهی به آن یک چالش جدی است. بر اساس اظهارات وی، ایران در آستانه یک فاجعه آبی قرار داد و متأسفانه نسبت به سیاست‌ها و تجربیات کشورهای اطراف خود که همگی با بی‌آبی مواجه هستند، بی‌توجه است. از طرفی برنامه‌های مطرح شده مانند کشت فراسرزمینی هم تنها در حد حرف باقی مانده و به عمل نزدیک نشده است.
وی ادامه داد: با وجود اینکه محصولات مواد غذایی ایران کیفیت لازم را دارند؛ به دلیل مشکل برندینگ و بسته‌بندی قادر به حضور در بازارهای بین‌المللی نیستند. چون در بحث استانداردهای جهانی، امکان ثبت لاتین برندها، سموم باقی مانده در محصولات کشاورزی و این دست از موضوعات کار جدی انجام ندادیم. در این بین، درگیر تحریم‌ها نیز هستیم. پس باید گفت بسترها برای صادرات محصولات کشاورزی مهیا نیست.
محمدجواد عسگری، رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس در این اجلاس به اهمیت کشت فرا سرزمینی اشاره کرد و گفت: اینکه ما نتوانستیم از ظرفیت کشورهای پیرامون خودمان استفاده کنیم ناشی از چیست؟ وی گفت: باید قوانین کهنه به‌روزرسانی شود. ما آماده هستیم در قالب یک نقشه راه در راستای سهل‌الوصول شدن مسیر صادرات محصولات کشاورزی اقدامات تقنینی مورد نیاز را دنبال کنیم.
عسگری با تأکید بر اینکه با تصمیمات خلق‌الساعه مخالفیم، گفت: اگر صادرکننده‌ای با طرف خارجی قرارداد می‌بندد، حتما با برنامه‌ریزی جلو رفته و نباید با تصمیمات ناگهانی اعتماد طرف خارجی را از بین ببریم و هزینه مضاعف بر کشور تحمیل کنیم.
ضرورت اصلاح الگوی کشت
سیدجواد ساداتی‌نژاد، وزیر جهادکشاورزی با نگاه به روند تولید برای استمرار صادرات محصولات کشاورزی، رویکرد دولت را حمایت از کشاورزی و شروع کشاورزی قراردادی عنوان کرد. بر اساس اظهارات وی، در سال جاری این نوع کشت به‌ویژه در بخش غلات مورد توجه قرار گرفته است و حمایت‌های مالی آن توسط بانک مرکزی و بانک‌های عامل صورت می‌گیرد.
اصلاح الگوی کشت موضوع دیگری بود که طبق اظهارات وزیر جهادکشاورزی مورد توجه قرار گرفته است. او از سابقه ۵۰ ساله این موضوع در کشور سخن گفت و تأکید کرد: در این بخش الزاماتی نیاز بود که آنها را شناسایی کردیم و در تلاشیم از این طریق از تولید محصولات کشاورزی خود صیانت و حمایت کنیم.
وی ادامه داد: در سال ۱۴۰۱ در بخش دام و طیور دچار معضلاتی شدیم که البته با تلاش دامداران و فعالان حوزه طیور در حال عبور از این شرایط سخت هستیم. وزیر جهادکشاورزی، سلامتی محصولات کشاورزی را یکی از مهم‌ترین اولویت‌های وزارتخانه دانست و شناسنامه‌دار کردن باغ‌ها و محصولات را از برنامه‌های اصلی عنوان کرد که روند آن شروع شده و به جد دنبال می‌شود.
ساداتی‌نژاد در ادامه به تجارت محصولات کشاورزی و اثرات مثبت واگذاری تجارت محصولات کشاورزی به این وزارتخانه سخن گفت. طبق گفته‌های وی، حوزه کشاورزی خصوصی‌ترین بخش اقتصاد ایران است و خوشبختانه تکمیل کل زنجیره کشاورزی از تولید تا صادرات در چارچوب یک وزارتخانه اقدام مفیدی بود که انجام شد. وی در ادامه تعدد تشکل‌ها را اختلال‌گر و چالش زا ارزیابی کرد که موجب نابسامانی در بازار شده است. وزیر جهادکشاورزی افزود: امروز اتاق ایران، اتاق تعاون، وزارت کشور و غیره اقدام به ثبت تشکل می‌کنند که موجب ضعف در سیاست‌گذاری و اجرای سیاست‌ها شده است؛ بنابراین باید به ساماندهی تشکل‌ها توجه شود.