فردای‌اقتصاد: شرایط اقلیمی کشور عراق، وجود پدیده جنگ و تخریب بسیاری از زیرساخت‌های این کشور و نیاز روزافزون به مصالح ساختمانی و کالاهای مختلف، افزایش جمعیت و تلاش عراق برای صنعتی شدن، شرایط بسیار مناسبی را برای کشورهای دیگر به‌ویژه ایران فراهم آورده است تا از طریق صادرات به عراق ارزآوری قابل توجهی داشته باشند. البته آمارهای ۷ماه منتهی به مهر امسال نشان می‌دهد که صادرات ایران به این کشور با افت همراه بوده است. فرصت و تهدیدهای ایران در بازار عراق از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران بررسی شده است. اینکه ایران در کدام کالاها در بازار عراق مزیت دارد و غفلت از صادرات آنها فضا را برای فتح بازار از سوی کدام کشورها فراهم خواهد کرد، در این گزارش بررسی شده است.
بر اساس این گزارش، تحولات کنونی اقتصاد در جهان اهمیت فزاینده‌ای یافته و بازیگران متعدد دولتی و غیردولتی به عرصه دیپلماسی اقتصادی ورود پیدا کرده‌اند؛ در چنین فضایی کوشش بازیگران بین‌المللی به‌طور عمده معطوف به دستیابی بهتر در اقتصاد جهانی است که خود مستلزم بهره‌گیری مناسب از فن دیپلماسی برای افزایش فرصت‌ها در زمینه جذب سرمایه‌های خارجی، انتقال فناوری، صدور خدمات و گسترش تجارت خارجی، دسترسی به بازارهای جهانی و حفظ منافع خود در برابر چالش‌های اقتصاد جهانی است. تجارت با همسایگان در تجارت خارجی هر کشوری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه از یک سو با کاهش فاصله جغرافیایی در تجارت خارجی، هزینه‌های تجاری کاهش می‌یابد، و از سوی دیگر افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی به معنای گره خوردن سایر تعاملات شامل تعاملات سیاسی و حتی امنیتی بوده و بیانگر اهمیت مراودات تجاری و اقتصادی میان همسایگان است.
موقعیت جغرافیایی ایران فرصت خوبی را برای توسعه روابط تجاری و تنوع بخشی به شرکای تجاری‌اش می‌دهد. اما ایران با وجود دارا بودن موقعیت ژئوپلتیک، نتوانسته است از این موقعیت و ظرفیت‌های دیپلماسی اقتصادی خود استفاده کند. الزامات و زیرساخت‌های اقتصادی و تجارت خارجی قوی، پیش شرط شکل‌گیری دیپلماسی اقتصادی موفق و کارآمد در منطقه است. برای دستیابی به جایگاه اول اقتصادی در منطقه، در نظر گرفتن فرصت‌های تجارت خارجی و استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از اهمیت مضاعفی برخوردار است.
در این میان، با توجه به اینکه ایران با بیش از ۱۴۰۰کیلومتر طولانی‌ترین مرز مشترک خشکی را با کشور عراق دارد و افزون بر این دارای قرابت نزدیک و مشترک فرهنگی و اجتماعی است، در شرایط تحریمی کشور و موقعیت راهبردی منطقه بهترین گزینه برای توسعه روابط تجارت خارجی دوجانبه است. شرایط اقلیمی کشور عراق، وجود پدیده جنگ و تخریب بسیاری از زیرساخت‌های این کشور و نیاز روزافزون به مصالح ساختمانی و کالاهای مختلف، افزایش جمعیت و تلاش عراق برای صنعتی شدن، شرایط بسیار مناسبی را برای کشورهای دیگر به‌ویژه ایران فراهم آورده است تا از طریق صادرات به عراق ارزآوری قابل توجهی داشته باشند. نکته قابل توجه این است که حضور موفق در بازار صادراتی و استفاده از فرصت‌های سرمایه‌گذاری کشور عراق نیازمند تحقیقات تخصصی بازار عراق و روابط تجاری ایران و این کشور است. بازارهای گسترده و متنوع برای محصولات صادراتی هر کشور می‌تواند یکی از مولفه‌های مهم و موثر برای حضور پایدار و مستمر در آن بازارها به شمار روند. بر این اساس، حفظ جایگاه و موقعیت محصولات در این بازارها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این گزارش دلایل افت صادرات ایران به عراق در ۷ماه منتهی به مهر امسال واکاوی و فرصت‌های تجارت کالایی میان دو کشور بررسی شده است.
پیش‌بینی‌ها از تجارت عراق
داده‌های آماری نشان می‌دهد که ارزش صادرات و واردات کالایی عراق در سال ۲۰۲۲ به ترتیب ۱۵۵میلیارد دلار و ۱۰۵میلیارد دلار گزارش شده (بالاترین رقم طی سال‌های اخیر و در مقایسه با دوره ۲۰۰۰ الی ۲۰۱۸) که نسبت به سال ۲۰۲۱ به ترتیب ۶۵ و ۴۳درصد افزایش داشته و بیانگر بهبود بازار تجاری عراق است. صندوق بین‌المللی پول برای سال ۲۰۲۳ نیز ارزش واردات نزدیک به ۱۰۰میلیارد دلاری را برای عراق پیش‌بینی کرده که رقم قابل توجهی در قیاس با واردات سال‌های اخیر است. چشم‌انداز افزایش تجارت عراق نویددهنده فرصت افزایش تبادلات به‌ویژه برای طرف‌های تجاری این کشور است. امارات، ترکیه، چین و ایران بزرگترین شرکای تجاری در حوزه واردات به عراق هستند.
چشم‌انداز اقتصادی عراق به روایت آمار
آمارهای مرکز تجارت جهانی نشان می‌دهد که عملکرد سه شریک اول تجاری عراق در زمینه صادرات به این کشور طی چند سال گذشته بهتر از ایران بوده و همگی رشد بالاتری نسبت به ایران داشته‌اند. صندوق بین‌المللی پول متوسط نرخ رشد اقتصادی برای کشور عراق در سال ۲۰۲۲ را حدود ۹.۳درصد پیش‌بینی کرده که بیشترین رشد اقتصادی در میان کشورهای صادرکننده نفت است. برای سال ۲۰۲۳ نیز رشد مورد انتظار برای اقتصاد عراق حدود ۴درصد پیش‌بینی شده که بالاتر از میانگین رشد اقتصادهای صادرکننده نفت در منطقه منا است. این آمار و اطلاعات بیانگر این است که اقتصاد عراق روند تدریجی بهبود را پس از پشت سر گذاشتن شوک‌های کرونا و افت قیمت نفت در سال‌های قبل را آغاز کرده و رشد اقتصاد نفتی و غیرنفتی این کشور در مسیر فزاینده قرار گرفته است.
تجارت ۷ماهه ایران با عراق
بررسی داده‌های مرتبط با صادرات کالایی بر اساس آمار گمرک ایران حاکی از این است که طی ۷ماه منتهی به مهر سال جاری نزدیک به ۱۱.۵میلیون تن کالای بدون نفت خام به ارزش ۴.۰۲میلیارد دلار از ایران به کشور عراق صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از حیث مقدار، افت حدود ۴۲درصدی و از لحاظ ارزش نیز نزدیک ۲۷درصد کاهش داشته است. ایران طی ۷ماه منتهی به مهر ۱۴۰۱ معادل ۱۴۶میلیون تن کالا به ارزش ۱۱۲میلیون دلار از کشور عراق وارد کرده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ مقداری کاهش بیش از ۸۹درصدی و به لحاظ ارزشی نیز بیش از ۸۲درصد کاهش داشته است.
بررسی تجارت میان ایران و عراق طی هفت ماه منتهی به مهر ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که تبادلات تجاری فیمابین با توجه به برتری صادرات ایران در مقایسه با واردات ایران از عراق، با مازاد تجاری ۳.۹میلیارد دلاری به نفع ایران برخوردار است. به‌رغم وجود مازاد تراز تجاری، تجارت دو کشور طی مدت مورد بررسی افت داشته است. با توجه به افت توام مقداری و ارزشی صادرات کالایی ایران به عراق، همچنین اهمیت این کشور در میان شرکای تجاری ایران (دومین شریک تجاری)، لازم است دلایل افت مزبور بررسی و تحلیل شود.
مهمترین کالاهای صادر شده از ایران به عراق از حیث وزن شامل محصولات ساختمانی، سوخت‌های معدنی و محصولات پالایشگاهی، محصولات غذایی، فلزات و مصنوعات فلزی و محصولات شیمیایی، بیشترین اقلام صادر شده به عراق در ۷ماه نخست سال ۱۴۰۱ هستند. در بین این اقلام و در ۷ماه منتهی به مهر سال ۱۴۰۱، صادرات تعرفه مربوط به محصولات سرامیکی با ضریب جذب آب وزنی حداکثر ۵درصد با حدود ۲۰۷درصد افزایش نسبت به مدت مشابه سال قبل بیشترین رشد مثبت را به خود اختصاص داده و در طرف مقابل گاز طبیعی با کاهش ۸۸.۱درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل بیشترین افت وزنی را در میان کالاهای صادراتی داشته است. به لحاظ ارزش نیز میله‌های آهنی و فولادی با ارزش ۴۷۹میلیون دلار مهمترین کالای صادراتی به عراق در میان اقلام صادر شده است که ارزش صادرات آن نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۱۶.۵درصد افزایش داشته است. گاز طبیعی دومین کالای مهم صادراتی ایران به عراق است که طی مدت مورد بررسی ۳۵۹میلیون دلار درآمد صادراتی نصیب کشور کرده است. ارزش سایر ردیف تعرفه‌های صادراتی ایران به عراق از سطوح ارزشی کمتر از ۱۰۰میلیون دلار برخودار هستند.
ارزیابی‌های معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که در میان اقلام صادر شده به عراق، تعرفه‌های هشت رقمی مرتبط با میله‌های آهنی و فولادی و سایر مواد معدنی بیشترین تاثیر مثبت در افزایش مقدار صادرات، همچنین میله‌های آهنی و فولادی و شیر خشک صنعتی بیشترین تاثیر مثبت در صادرات به لحاظ ارزشی را داشته‌اند. از منظر افت مقدار صادرات، دو کالای گاز طبیعی و کلینکر در مجموع با مشارکت منفی ۴۴درصد و از منظر افت ارزش صادرات، دو کالای گاز طبیعی و بنزین در مجموع با مشارکت منفی ۳۱.۷درصدی، سهم به سزایی در افت ۴۲درصدی مقدار و افت ۲۷درصدی ارزش صادرات غیرنفتی ایران به عراق داشته‌اند. به لحاظ اقدامات سایر کشورها، موقعیت ایران در بازار عراق در حال تضعیف است. آمریکا و عربستان و برخی اقتصادهای دیگر سرمایه‌گذاری‌های خود را در حوزه زیرساخت‌های عراق افزایش داده‌اند. همچنین برخی دیگر از کشورها، به‌منظور کسب سهم بیشتر از بازار عراق تصمیم به سرمایه‌گذاری مبالغ قابل توجهی در زیرساخت‌های این کشور دارند.
طی هفت ماه منتهی به مهر امسال، در میان اقلام منتخب، صادرات خربزه و پیاز به مقصد عراق با کسب سهم بالا از کل ارزش صادرات ایران در این گروه محصولات، با رشد توام مقداری و ارزشی همراه بوده، در حالیکه صادرات محصول هندوانه و گوجه فرنگی زراعی با توجه به محدودیت منابع آب، با افت همراه بوده‌اند. به غیر از ایران، کشورهای ترکیه، امارات، هند و برزیل از صادرکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی به عراق هستند. باید توجه داشت که رقابت با سایر بازیگران در این زمینه جدی است و محصولات این کشورها توانایی رقابت با تولیدات ایران را دارند. با توجه به اینکه ترکیه رقیب جدی ایران در صادرات این نوع محصولات به عراق است و با در نظر گرفتن این واقعیت که انگیزه‌های بسیاری در عراق برای خرید کالاهای ایرانی وجود دارد، ایران باید ضمن بررسی دلایل افت صادرات، در راستای حفظ و تقویت موقعیت کالاهای خود در این بازار و با تاکید بر تقویت منابع پایدار، گام‌های بیشتر و بلندتری بردارد.
با وجود سهم بالای صادرات محصولات غذایی ایران به عراق در مقایسه با سایر مقاصد صادراتی، در هفت ماه منتهی به مهر سال ۱۴۰۱، صادرات اغلب محصولات غذایی ایران به مقصد عراق به استثنای برخی محصولات لبنی، نان و بستنی، کاهش مقداری داشته است. بازار لبنیات عراق به‌شدت وابسته به واردات است؛ به‌طوریکه تولیدکنندگان محلی تنها قادر به تامین ۱۰درصد از نیاز بازار این کشور هستند. عراق همچنین یکی از بزرگترین واردکنندگان شیر خشک در خاورمیانه است. افزون بر چالش‌های موجود در مسیر صادرات این گروه از کالاها از جمله مشکلات مربوط به افزایش قیمت مواد اولیه، محدودیت‌ها و موانع صادراتی و حذف اختصاص ارز ترجیحی همراه با قیمت‌گذاری دستوری، توان رقابت برخی محصولات مربوط به صنایع غذایی کاهش یافته و از مزیت‌های صادراتی به کشوری مانند عراق، کاسته شده است و در نتیجه تولیدکننده‌هایی از کشورهای دیگر جایگزین ایرانی‌ها شده‌اند.
رقابت با ترکیه و چین در محصولات ساختمانی
صادرات محصولات ساختمانی، یک فرصت بی‌نظیر را برای واحدهای تولید محصولات ساختمانی ایران ایجاد می‌کند، موضوعی که اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند به راحتی این بازار بکر را به رقیبانی همچون ترکیه و چین بسپارد. با توجه به شرایط کنونی عراق، طبیعی است که این کشور به کالاهای مصرفی و مواد و مصالح ساختمانی بیش از همه نیاز دارد. در میان کالاهای ساختمانی صادراتی ایران به عراق، تعرفه هشت رقمی مرتبط با محصولات سرامیکی با مجموع ارزش صادرات ۷۴میلیون دلاری درصدر ایستاده که مقدار و ارزش صادرات آن در ۷ماه منتهی به مهر سال ۱۴۰۱ نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۲درصد افزایش یافته است.
بازار عراق به علت تمام شرایطی که در حال حاضر دارد به انواع کالاهای ساختمانی نیازمند است و حفظ این بازار برای توسعه صادرات کشور امری لازم است. کلینکر دومین کالای مهم صادراتی ساختمانی ایران به عراق است که با وجود رشد ۴.۷درصدی ارزش، مقدار صادرات آن به این کشور با ۱۶درصد افت همراه بوده است. رشد تقاضا برای محصولات ساختمانی در عراق همچنان به دلیل بازسازی مناطق مختلف ادامه دارد و ایران با توجه به دارا بودن ظرفیت‌های بالا در این حوزه می‌تواند ضمن حفظ موقعیت خود در این بازار در راستای توسعه بیشتر آن بکوشد. صادرات محصولات شیمیایی و پلیمری ایران به عراق از رشد نسبتا بالایی برخوردار است که ناشی از افزایش توام مقدار و ارزش صادرات است. سهم قابل توجهی از صادرات ایران در محصولات مزبور به مقصد کشور عراق انجام می‌شود و از این منظر بازار مهمی در این بخش نیز محسوب می‌شود.
در میان محصولات پلیمری، صادرات محصولات پلاستیکی آشپزخانه به عراق سهم قابل توجهی را از کل صادرات کشور در این کالا تشکیل می‌دهند که خوشبختانه از رشد مطلوب مقدار و ارزش هم طی ۷ماه منتهی به مهر امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل برخوردار بوده است. صادرات کامپاند پلی اتیلن به عراق هم طی دوره مورد بررسی، رشد بالایی داشته که به نظر می‌رسد پتانسیل خوبی برای افزایش صادرات به عراق به دلیل سهم بالای این مقصد از کل ارزش صادرات این کالا و قرار داشتن آن در رده بالاتری از حیث ارزش افزوده در میان محصولات پتروشیمی دارد.
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در برخی مقاطع زمانی به دلیل عدم دریافت درآمدهای صادراتی حاصل از صادرات به عراق، صادرات گاز طبیعی ایران به این کشور با افت همراه می‌شود که با توجه به ارزش قابل توجه آن، باید ضمن پیگیری دریافت مطالبات قبلی، صادرات مزبور نیز به خوبی مدیریت شود تا مبادی دیگر جایگزین ایران نشوند. صادرات گاز طبیعی به دلیل مشترک بودن بزرگترین میدان گازی ایران با قطر و برداشت گاز از سوی این کشور برای ما اهمیت دارد.
با توجه به اینکه توافقی بین ایران و قطر برای نحوه بهره‌برداری از میادین پارس جنوبی وجود ندارد، قطر با افزایش میزان بهره‌برداری از میادین مشترک نفت و گاز، جای ایران را در بازار هدف می‌گیرد. از سوی دیگر، با افزایش شکاف بین قیمت بنزین در داخل و خارج، زمینه برای افزایش صادرات غیررسمی نیز تقویت و در مقابل از صادرات رسمی کاسته می‌شود. از طرفی طی سال ۱۴۰۱ بنا به اظهار اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، پیش فاکتور صادرات سوخت‌های معدنی در شهریور و مهر به گمرک اظهار نشد و عدم احتساب ارقام مزبور یکی از دلایل مهم کاهش صادرات عنوان می‌شود. یکی دیگر از عوامل افت صادرات محصولات مزبور، موانع تعرفه‌ای و سیاستگذاری‌های تجاری مربوط به کردستان عراق است که رفع این موانع می‌تواند افت صادرات به عراق در نیمه دوم سال را جبران کند.
عراق به عنوان یکی از بازارهای اصلی هدف صادراتی فلزات و مصنوعات فلزی ایران قرار دارد. صادرات فولاد به عراق تاثیرات زیادی از تحولات منطقه به خود می‌گیرد و واکنش بازار هدف صادراتی همیشه در حال تغییر و تحول است. جنگ روسیه و اوکراین یکی از مواردی است که تاثیر زیادی در این روند ایجاد می‌کند. کاهش صادرات مقاطع فولاد کشور روسیه شانس بیشتری برای ایران جهت ورود به بازار عراق ایجاد می کند. بیش از ۷۰درصد از صادرات میله‌های فولادی و ۷۷درصد از صادرات پروفیل فولادی ایران به مقصد عراق است که اهمیت مقصد عراق را در صادرات این محصولات نشان می‌دهد.
در میان محصولات معدنی و فلزی منتخب، افزایش مقداری صادرات طی ۷ماه منتهی به مهر امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل به‌ویژه برای میله‌های فولادی نیز قابل توجه است. صادرات کارتن به عراق در چند سال اخیر افزایش پیدا کرده است، اما متناسب با ظرفیت‌ها نیست. بیش از ۷۰درصد از صادرات محصولات صنعت کاغذسازی ایران به مقصد عراق صورت می‌گیرد. افزایش توام مقدار و ارزش صادرات ایران گروه محصولات با توجه به نیاز روزافزون عراق برای واردات این اقلام، علامتی بر پتانسیل بالای صادرات و کسب درآمدهای ارزی در این زمینه از طریق صادرات به این مقصد مهم صادراتی است. رفع محدودیت‌ها در زمینه تهیه مواد اولیه لازم و تسهیل صادرات می‌تواند موجب افزایش بیشتر صادرات در این گروه کالایی شود.
۵ رقیب ایران در بازار پوشاک
در حوزه پوشاک، نیز با توجه به پتانسیل و ظرفیت تولید پوشاک در ایران، یکی از راهکارهای مناسب ایجاد رونق برای تولیدکنندگان لباس و برندهای ایرانی، صادرات پوشاک است. در حوزه صادرات پوشاک، کشورهای بسیاری از جمله بنگلادش، چین، هند، ترکیه، تایلند و غیره به صورت حرفه‌ای مشغول به فعالیت بوده و محرک بازار پوشاک و صنعت نساجی در سراسر جهان هستند. اما در این بین به دلیل برخی عوامل مانند فاصله جغرافیایی کشورها، منابع در دسترس، روابط فیمابین، تشابهات و تناقضات فرهنگی در سبک پوشش و عواملی از این دست باعث ایجاد یک سری موقعیت‌ها در صادرات پوشاک ایران به عراق شده است. در نتیجه به منظور افزایش سهم صادرات پوشاک ایران در عراق، بررسی زمینه‌ها، مشکلات، موانع و راهکارهای توسعه صادرات پوشاک به این کشور امری لازم است. در حوزه ماشین‌آلات مکانیکی برقی، تجهیزات و قطعات صادراتی طی ۷ماه منتهی به مهر امسال، صادرات کولرهای آبی به عراق توانسته است ارزآوری خوبی برای کشور به همراه داشته باشد؛ به گونه‌ای که در مجموع ارزش صادرات این ردیف تعرفه با افزایش ۳۴درصدی، به ۵۱.۶میلیون دلار در ۷ماه منتهی به مهر امسال رسیده است.
ایران از ترکیه جا می‌ماند؟
یکی از کالاهای مهم صادراتی در حوزه ماشین‌آلات صنعتی، اجزا و قطعات توربین‌های بخار است که بازار عراق سهم حدود ۶۲درصدی از صادرات ایران در این ردیف تعرفه را به خود اختصاص داده است. متاسفانه صادرات این محصول طی مدت ۷ماهه با کاهش حدود ۲۱درصدی همراه بوده که با توجه به رقابت سایر کشورها از جمله ترکیه، تلاش برای حفظ موقعیت ایران در صادرات این کالا و رفع موانع احتمالی صادرات، ضرورت دارد.
با توجه به مجموعه قوانین و مقررات خارجی که مبتنی بر اقتصاد باز؛ جلب سرمایه‌گذاران خارجی و ایجاد بازار کاملا آزاد به جهت بازسازی سریع و تامین تمامی نیازمندی‌های جامعه، بازار عراق شاهد هجوم قریب‌الوقوع شرکت‌های خارجی و سرازیر شدن انواع کالاها و خدمات یکی پس از دیگری خواهد بود؛ بنابراین لازم است تولیدکنندگان، صادرکنندگان و دولت این فرصت برگشت ناپذیر استقرار کالا و خدمات ایران در بازار عراق را تثبیت کند.