فردای اقتصاد: بعد از خروج ترامپ از برجام میزان تولید نفت‌خام ایران تقریبا نصف شد. با این حال عدم موفقیت ترامپ در انتخابات ۲۰۱۹ و روی کارآمدن بایدن که سیاست احیای برجام را در دست داشت، در کنار افزایش تقاضا برای نفت به ایران کمک کرد که بخشی از تولید از دست رفته خود را احیا کند. حالا این سوال مطرح است که با تیره شدن چشم‌انداز احیای برجام و به بن‌بست رسیدن مذاکرات هسته‌ای، آیا ممکن است که میزان تولید نفت ایران باز هم در مسیر کاهشی قرار گیرد؟

بررسی نوسان تولید نفت ایران با خروج ترامپ از برجام

گزارش‌های اوپک بر اساس آمار منابع ثانویه نشان می‌دهد که تا پیش از مه ۲۰۱۸ و خروج ترامپ از برجام میزان تولید نفت‌خام ایران بیش از ۳.۸ میلیون بشکه در روز بوده است. علاوه بر نفت‌خام، ایران تولیدکننده بزرگ میعانات گازی نیز که نوعی نفت سبک موجود در ذخایر گازی است، محسوب می‌شود و با احتساب این نوع نفت میزان تولید ایران به حدود ۴.۵ میلیون بشکه در روز می‌رسید.

از این مقدار حدود ۲.۵ میلیون بشکه در روز صادر می‌شد و باقی آن در داخل کشور به مصرف می‌رسید. اما با خروج ترامپ از برجام میزان تولید و صادرات نفت ایران رو به کاهش گذاشت. در این میان افت شدید تقاضای نفت در نیمه اول سال ۲۰۲۰ و در بحبوحه شیوع کرونا به این مسئله دامن زد و افت تولید و صادرات نفت ایران را تشدید کرد. به طوریکه آمار اوپک نشان‌دهنده رسیدن میزان تولید نفت خام ایران در نیمه اول سال ۲۰۲۰ به حدود ۱.۹ میلیون بشکه در روز، یعنی حدود نیمی از میزان تولید پیش از خروج ترامپ از برجام است. برخی برآوردها هم نشان می‌دهد که میزان صادرات نفت‌ ایران در این بازه زمانی به حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار بشکه در روز افت کرده بوده است.

اما در اواخر سال ۲۰۲۰ همزمان با احیای تدریجی تقاضا برای نفت و روی کار آمدن بایدن در کاخ سفید میزان تولید و صادرات نفت ایران رو به افزایش گذاشت.

روی کار آمدن بایدن از این حیث به افزایش تولید نفت ایران کمک کرد که یکی از برنامه‌های انتخاباتی او تلاش برای احیای توافق با ایران بود. از این رو کارشناسان بر این باورند که هرچند که او تحریم‌هایی را که در دوره ترامپ بازگشته یا وضع شده بودند را برنداشت، اما سختگیری برای اعمال آنها را کمتر کرد. به گفته ناظران بایدن باور داشت که سخت‌گیری شدید برای متوقف کردن صادرات نفت ایران می‌توانست به روند مذاکرات احیای برجام ضربه بزند.

از این رو از اوایل سال ۲۰۲۱ میزان تولید نفت‌خام ایران افزایشی شد تا در چند ماه اخیر روی محدوده ۲.۵ میلیون بشکه در روز باقی بماند. برآورد دقیقی از میزان صادرات و تولید میعانات گازی کشور در دست نیست چراکه آمار تولید میعانات گازی در گزارش‌های اوپک لحاظ نمی‌شود.

افت تولید نفت ایران در راه است؟

اما در ماه‌های اخیر مذاکرات هسته‌ای ایران به اذعان مقامات غربی به بن‌بست رسیده و حالا به خصوص بعد از اتفاقات اخیر که موج جدیدی از تحریم‌ها علیه ایران را در پی داشته امید چندانی به احیای آن نیست. از این رو طبیعی است که سهل‌گیری دولت بایدن برای اعمال تحریم‌ها منتفی شود؛ این موضوع را تحریم‌های اخیر آمریکا علیه ایران هم تایید می‌کند. اخیرا تحریم‌های جدیدی علیه برخی افراد و شرکت‎‌ها وضع شد که به ادعای خزانه‌داری آمریکا بخشی از شبکه فروش پنهانی نفت ایران هستند. دولت جو بایدن به صراحت این تحریم‌ها را با شکست در احیای توافق هسته‌ای 2015 ایران مرتبط دانسته است. این تحریم‌ها دارایی‌های شرکت‌ها در ایالات متحده را مسدود و تجارت شهروندان آمریکایی با آنها را غیرقانونی می‌کند. به ادعای وزارت خزانه‌داری آمریکا این اقدامات اجرایی با هدف محدود کردن شدید صادرات نفت و پتروشیمی ایران به طور منظم ادامه خواهد یافت.

البته علاوه بر افزایش قیمت که به افزایش تقاضا برای نفت از جمله برای نفت ایران منجر شد و سهل‌گیری دولت بایدن، بخشی از افزایش صادرات نفت ایران به افزایش مهارت ایران به دور زدن تحریم‌ها باز می‌گردد به طوریکه حالا بخشی از نگرانی غرب آمزش این راهکارها به روسیه و بی‌اثرشدن فشارها بر مسکو برای توقف جنگ در اوکراین است.

آنطور که پولیتیکو مدعی است ایران دهه‌ها تجربه در یافتن راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا دارد، اما از سال ۲۰۱۸ پس از خروج دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای و اعمال مجدد محدودیت‌ها، گام‌های ویژه‌ای برداشت. داده‌های تراکنش‌های اخیر که بین اتاق‌های پایاپای ایران و شرکت‌های خارجی ثبت و توسط پولیتیکو جمع‌آوری شده، نشان می‌دهد که حجم معاملات تحریم‌گریز که توسط این شبکه انجام می‌شود حداقل ده‌ها میلیارد دلار در سال است. در این گزارش ادعا شده که این ارقام توضیح می‌دهد که چرا ایران، علی رغم امتیازات قابل توجه دولت بایدن در برابر ورود مجدد به توافق هسته‌ای مقاومت کرد.

در واقع هرچند که تحریم‌های آمریکا بر بازده اقتصادی ایران ضربه زده و کشورها با کوهی از مشکلات اقتصادی چون بی‌کاری، تورم و ... مواجه کرده است اما شبکه مالی در سایه تهران تضمین کرده است که اقتصاد، هرچند با سرعت کم اما در حرکت نگه ‌دارد.

با این حال این موضوع قابل کتمان نیست که در شرایط بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای و آغاز موج جدیدی از تحریم‌ها علیه ایران غرب بیش از هر زمان دیگری تلاش خواهد کرد که مانع از رسیدن درآمدهای نفتی به کشور شود.