همه چیز از کرونا شروع شد. به گزارش دبیرخانه اوپک در نوامبر ۲۰۱۹، تقاضای جهانی نفت برای اولین‌بار از سد ۱۰۰ میلیون بشکه در روز گذشت. پیش‌بینی‌های دبیرخانه اوپک و آژانس بین‌المللی انرژی، برآورد افزایش سالیانه ۷۳۰ هزار بشکه تا ۱.۱ میلیون بشکه در روز تقاضای جهانی جدید نفت را انتشار دادند. در دسامبر ۲۰۱۹ کرونا همه‌گیر شد. تقاضای جهانی نفت در کمتر از ۲ ماه، نزدیک به ۲۰ میلیون بشکه در روز، کاهش یافت. بازار از این کاهش تقاضا با عنوان شکست تقاضا یاد کرد. اوپک ماند و یازده کشور تولیدکننده غیراوپک که با عرضه مازاد و تقاضای جهانی نفت مبهم، روبرو بود. تاریخ ۲۳ آوریل ۲۰۲۰ را به خاطر دارید. قیمت نفت دبلیو. تی. آی به منفی ۳۷ دلار رسید. اوپک‌پلاس وارد صحنه شد و پس از مجادلات متداول بر سر کاهش سقف تولید جمعی و سهمیه‌ها، تولید جمعی کاهش داده شد. قیمت‌ها به تدریج به ثبات نسبی رسیدند. در ماه مارس ۲۰۲۲ قیمت جهانی نفت به مرز ۱۱۴ دلار در بشکه رسید.
از آن طرف ارتش روسیه پس از یک سلسله مانورهای طولانی در نزدیک مرزهای خود با اوکراین، سرانجام در ۲۴ فوریه وارد خاک این کشور شد و یک جنگ تمام‌عیار در اروپا آغاز شد. جنگ به خودی خود بر عرضه نفت و گاز تأثیری نگذاشت، اما متعاقبا امریکا تحریم‌های نفتی و مالی علیه روسیه را آغاز کرد. قیمت ۱۳۰ دلار مربوط به اوج درگیری‌های نظامی و آغاز اعمال تحریم‌های آمریکا بود. داشتم گزارش‌های خزانه‌داری آمریکا را مرور می‌کردم، گویی که بسته‌های تحریم روسیه پیشاپیش آماده بود، فقط باید اعمال می‌شد، اما قیمت‌ها در سطح بالای ۱۰۰ دلار، دوام نیاورد. در طیف ۸۵ تا ۹۵ دلار در بشکه نوسان پیدا کرد. درست است که شدت تحریم‌های آمریکا در حد تحریم‌های اعمالی علیه ایران نیست، اما این مهم است که نزدیک ۴.۶ میلیون بشکه در روز از عرضه نفت خام کشوری تحت تحریم باشد، ولی قیمت‌ها ۳۰ روز کامل را هم بالای ۱۰۰ دلار در هر بشکه دوام نیاورد.
مقدمه را طولانی نوشتم تا به موضوع بازگشت نفت ایران به بازار جهانی در صورت رفع تحریم‌ها با تصویر وسیع‌تری بپردازم. نفت روسیه از منطقه اروپا به سمت آسیا تغییر مسیر داده است. البته آسیا ده سال است که حدود ۶۰ درصد افزایش سالانه بشکه‌های نفتی را به خود اختصاص داده است. آسیا کانون مصرف بخش عمده نفت‌خام‌های تحت تحریم جهان است. بنابراین حالا رقابت ما بین تحریم‌شدگان در آسیا در گرفته است. امروز تقریبا حجم نفت‌خام‌های تحت تحریم، بیش از نفت خام‌های خارج از تحریم است.
البته گریدهای نفت‌خام با یکدیگر متفاوت هستند. بنابراین پالایشگاه‌ها به نفت‌خام‌های متفاوتی نیاز دارند. در عین حال، برای صادرات نفت‌خام، تنها پیدا کردن بازار مصرف کافی نیست. ایران ناچار است تا برای دریافت پول حاصل از صادرات هم راهکارهای بین‌المللی و امروزی داشته باشد. از طریق روش‌های غیرمتعارف نمی‌توان روزانه ۲ تا ۲.۵ میلیون بشکه نفت فروخت. خصوصا حالا که رقابت با یک ابرقدرت نفتی تحت تحریم هم، روبرویمان ایستاده، چشم در چشم. بنابراین شرایط دشوار است. بازاریابی ایران حرفه‌ای و قوی است، اما شرایط بازار هم در حال تغییر و تحول دائمی است. گاه در چند روز تحولاتی دیده می‌شود که در گذشته در طی چند سال اتفاق می‌افتاد. دینامیسم بازار به شدت بالا و معنادار است.
تفاوت‌ها یا اختلاف در تحلیل‌ها و حتی آمار و ارقام و اطلاعات در مورد بازار جهانی نفت، شاید هرگز در اندازه امروز، نبوده است. برآورد قیمت نفت برای ماه اکتبر توسط آژانس بین‌المللی انرژی ۹۰ دلار در بشکه و توسط گلدمن سکس (Goldman Sachs)، ۱۰۳ دلار در بشکه تخمین زده شده است. اولی براساس عرضه و مبتنی بر آمار بارگیری نفتکش‌ها، و دومی بر اساس محاسبات نرخ تورم، ریسک رکود اقتصادی در آمریکا، تصمیمات فدرال رزرو، دامنه جنگ اوکراین و عوامل دیگری ارزیابی شده است.
این بنگاه‌ها اطلاعات را در یک مبارزه رسانه‌ای نفس‌گیر و جدی به ذینفع‌های خود منتقل می‌کنند. بازار جهانی نفت در طی سالیان بارها دست به دست شده است. از شرکت‌های بین‌المللی به شرکت‌های ملی، از شرکت‌های بالادستی به پایین‌دستی و پالایشگاه‌ها، از بانک‌ها به شرکت‌های کشتیرانی و بیمه‌گران و دولت‌ها، جا به جا شده است.
اگر از من بپرسید، امروز قیمت و شرایط بازار جهانی نفت را اتاق‌های فکر نوین نفتی تعیین می‌کنند. این اتاق‌های فکر همیشه مهم بوده‌اند، اما امروز جلودار تأثیرگذاری بر بازار جهانی نفت هستند. مهم‌ترین شرکت‌های ملی نفتی مانند آرامکو و ادناک، جملگی بنگاه‌های خبری قدرتمندی را در پشت سیاست‌ها و استراتژی‌های خود در بازار جهانی نفت در اختیار دارند. کمپانی‌های بین‌المللی هم با ساختارهای خبری و رسانه‌ای خود، بازار را در مسیر اهداف خود می‌چرخانند. هر دلاری که به قیمت، افزوده و یا کسر می‌شود، منابع مالی عظیمی جابه‌جا می‌شود. این نوع ژورنالیستم اکنون سکان بازار نفت را در دست گرفته است. درحالی‌که ژورنالیسم حرفه‌ای نفتی، استفاده سهل‌انگارانه یا شلخته از واژه‌ها را محدود می‌سازد. جبران دو دهه بازماندگی در توسعه بهینه بخش انرژی کشور، مستلزم توجه به بهره‌گیری از متدولوژی و روش‌های امروزی در بازار نفت است تا بسته‌بندی مطلوب و شایسته این زمانه‌ای برای مخاطبین بین‌المللی طراحی و ارائه شود.
رئیس اسبق امور اوپک وزارت نفت و رئیس کنونی دفتر مطالعات انرژی وین