همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال‌های گذشته هیچ نتیجه‌ای برای جمهوری اسلامی نداشته است. آژانس همواره ادعا دارد که دارای کار ویژه فنی بوده و به مسائل سیاسی توجهی نخواهد داشت.
آژانس خود را مجری نظارت فنی توافق ۲۰۱۵ برجام می‌داند که هیچگاه نتیجه موثر، با دوام و ارتقادهنده برای اقتصاد سیاسی ایران به همراه نداشته است. آژانس تاکنون هیچگونه پاسخگویی در برابر خروج ترامپ از برجام نداشته و همواره ایران را متهم اصلی عدم همکاری با آژانس می‌داند.
تاکنون همکاری‌های ایران و آژانس مورد قبول و پذیرش همه‌جانبه آژانس به‌ویژه رافائل گروسی قرار نگرفته و به همین دلیل است که تاکنون دو قطعنامه شورای حکام آژانس در ژوئن و نوامبر ۲۰۲۲ علیه جمهوری اسلامی ایران صادر شده است. قطعنامه‌هایی که می‌تواند محدودیت‌ها و مشکلاتی را برای آینده سیاسی و اقتصادی ایران بازتولید کند.
۱. موضوع و شکل‌بندی قطعنامه شورای حکام آژانس علیه ایران
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ۱۷ نوامبر ۲۰۲۲ قطعنامه جدیدی را علیه ایران تنظیم و به تصویب رساند. این قطعنامه به پیشنهاد ایالات متحده آمریکا، آلمان، فرانسه و انگلیس تنظیم و مورد بررسی در شورای حکام قرار گرفت.
اگرچه در روند رأی‌گیری قطعنامه شورای حکام، کشورهای روسیه و چین از ایران حمایت به عمل آوردند و به قطعنامه شورای حکام رأی منفی دادند و پنج کشور دیگر نیز از رأی ممتنع بهره گرفتند، اما این قطعنامه با ۲۶ رای مثبت و با ابتکار سیاست‌های محدود کننده امریکا در برابر ایران به تصویب شورای حکام رسید.
شورای حکام تلاش دارد تا محدودیت‌های جدیدی علیه ایران را برای اعاده و تقویت بازرسی‌های فنی از تأسیسات ایران فراهم آورد. قطعنامه‌ای که مبتنی بر مفاد تعهدات متقابل ایران در برجام و در قالب پروتکل الحاقی بوده است.
ایران بارها و بارها به این موضوع اشاره داشته که پذیرش پروتکل الحاقی در زمانی باید انجام پذیرد که آمریکا از سایر کشورهای اروپایی به تعهدات خود در ارتباط با برجام ۲۰۱۵ پاسخگو و مجری توافق انجام گرفته باشد.
درحالی‌که دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و محدودیت‌های اقتصادی علیه ایران اعاده شد. بحث اصلی آن است که وقتی ایران نمی‌تواند به حقوق اقتصادی و سیاسی خود نائل شود، چگونه باید به تعهدات فنی در چارچوب پروتکل الحاقی پاسخگو و متعهد باشد؟
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با صدور این قطعنامه تلاش دارد تا ایران را به انجام تعهدات بیشتری برای راستی‌آزمایی در ارتباط با برخی از تأسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی وادار سازد. رئیس سازمان انرژی اتمی ایران به این موضوع توجه و اشاره داشته که قطعنامه شورای حکام با روند کنش همکاری‌جویانه و سازنده ایران متوازن و همگون نبوده و می‌تواند با نشانه‌هایی از تجدیدنظر روبه‌رو شود.
رافائل گروسی به رویکرد انتقادی مقامات ایرانی واکنش نشان داده و عدم همکاری ایران را عامل جدیدی برای پیچیده شدن مشکلات و موضوعات ایران و آژانس در روند اجرای قطعنامه شورای حکام می‌داند. چنین رویکردی به مفهوم آن است که آژانس تلاش دارد تا از ساز و کارهای یکجانبه بهره گرفته و ایران را بدون توجه به حقوق برجامی خود، وادار به سیاست‌های اجرایی در قالب پروتکل الحاقی کند.
۲. الگوی احتمالی رفتار ایران در برابر قطعنامه شورای حکام
ایران مخالفت خود را با سیاست‌های یک‌سویه و غیرمسئولانه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بیان داشته است. کشورهای اروپایی و ایالات متحده در ماه‌های گذشته هیچگونه تمایلی به اعاده دیپلماسی برجامی نشان نداده‌اند.
آنان بر این امر واقف هستند که روند اعتراضات سیاسی و اجتماعی در ایران که تحت تأثیر شبکه‌های مجازی و فضای بین‌المللی اسرائیل محور قرار گرفته، می‌تواند بخشی از قدرت و قابلیت ایران را کاهش دهد. به همین دلیل است که آنان از انجام مذاکرات خودداری کرده و تلاش دارند تا با تأخیر در اجرای تعهدات خود و محدودسازی روند انتقال پول‌های ایران، که ناشی از فروش نفت بوده مشکلات اقتصادی کشور را مضاعف و زمینه تشدید بحران‌های داخلی نوظهور را فراهم آورند.
ایران در ماه‌های گذشته همواره از ادبیات و سازوکارهای همکاری‌جویانه با رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بهره گرفته است.
همکاری‌های ایران منجر به نتیجه مطلوب و موثری برای پذیرش نقش مسئولانه ایران در آژانس و در راستای تحقق اهداف آن برای آزادسازی منابع مالی بلوکه شده به همراه نداشته است. به همین دلیل است که ایران در روند مذاکرات دوجانبه و چندجانبه وین و در چارچوب شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام داشته است که صدور هرگونه قطعنامه‌ای می‌تواند با واکنش ایران همراه شود.
درخواست ایران موضوعی طبیعی محسوب شده و نیازمند کنش مسئولانه کشورهای غربی به ویژه تروئیکای اروپایی خواهد بود. آژانس و شورای حکام در شرایطی می‌تواند محدودیت‌های بیشتر و انتظارات فراگیر در ارتباط با راستی‌آزمایی هسته‌ای برای شناخت منشاء ذرات اورانیوم در سایت‌های ایران داشته باشد که قدرت‌های بزرگ و نهادهای بین‌المللی حقوق برجامی ایران را مورد پذیرش قرار دهند. در غیر این صورت ایران تمایلی به اتخاذ سیاست‌های همکاری‌جویانه غیرسودمند با آژانس نخواهد داشت.
نتیجه:
سیاست برجامی ایران در برابر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همواره همکاری‌جویانه، مثبت و سازنده بوده است. در دوران پس از خروج ترامپ از برجام، ایران سیاست سازنده خود را ادامه داد.
نهادهای فنی و سیاسی ایران از طریق سازوکارهای همکاری‌جویانه با آژانس و تداوم سطح ارتباط با کشورهای اروپایی، زمینه تحقق بخش از اهداف و منافع ملی خود را فراهم آورد. درحالی‌که واقعیت‌های سیاست بین‌الملل بیانگر این موضوع است که بسیاری از نهادهای بین‌المللی و همچنین کشورهای اروپایی، سیاست راهبردی خود را براساس الگو و آموزه‌های آمریکایی تنظیم می‌کنند.
در چنین شرایطی ایران در صدد برآمد تا از ابزار، سیاست و همچنین سازوکارهای مربوط به اقدام متقابل در برابر قدرت‌های بزرگ مخالف حقوق اقتصادی ایران استفاده کند.
ایران درصدد است تا اهداف خود را از طریق اعاده برجام، همکاری با آژانس و گسترش همکاری‌های چندجانبه با کشورهای اروپایی ارتقا دهد. اگرچه در فضای سیاسی ماه‌های اکتبر و نوامبر ۲۰۲۲، هیچگونه نشانه‌ای از سازوکارهای همکاری‌جویانه تروئیکای اروپایی آمریکا و آژانس با ایران مشاهده نمی‌شود.
کاهش قدرت اجتماعی و سیاسی ایران در روند اعتراضات و بحران‌های اجتماعی مهر و آبان‌ماه، قدرت عمومی ایران در چانه‌زنی و نشانه‌های ساختار داخلی را تحت‌الشعاع داده است. در این فرایند، به گونه اجتناب‌ناپذیر مزیت نسبی قدرت‌های بزرگ و بازیگران مداخله‌گر بین‌المللی برای محدودسازی قدرت ایران افزایش یافته و آثار خود را در سیاست داخلی به جا گذاشته است.
استاد دانشگاه تهران