آرمان سلیمی، پژوهشگر مسائل عراق
«محمد شیاع السودانی»، نخست‌وزیر جدید عراق، در سومین سفر خارجی خود بعد از نشستن بر کرسی نخست‌وزیری در ۲۸ اکتبر ۲۰۲۲ (۶ آبان ۱۴۰۱) امروز – سه‌شنبه- به ایران سفر کرده است. این سفر دو روزه که با دعوت رسمی سیدابراهیم رئیسی صورت گرفته، در شرایطی است که السودانی طی هفته گذشته از اردن و کویت دیدار کرده بود. همچنین، بنابر اعلام منابع خبری عراقی، نخست‌وزیر این کشور بعد از تهران، به زودی به کشورهای عربستان سعودی و ترکیه سفر خواهد کرد.
سفر السودانی به تهران در شرایطی صورت می‌گیرد که از یک سو، مساله امنیت مرزها به جدی‌ترین موضوع در مناسبات میان ایران و عراق تبدیل شده و از سوی دیگر، حزب الدعوه و السودانی، یک ماه پس از کسب ریاست کابینه با مشکلاتی جدی برای تغییر وضعیت و اصلاح امور حکمرانی مواجه هستند. با این اوصاف، اکنون این پرسش قابل طرح است که مهم‌ترین هدف یا محورهای سفر محمد شیاع السودانی به تهران چیست؟
تضمین امنیت در مرزهای مشترک ایران با اقلیم کردستان
بدون تردید، همان‌گونه که تمامی رسانه‌ها و ناظران سیاسی در روزهای گذشته مورد اشاره قرار داده‌اند، نخستین و جدی‌ترین کانون سفر السودانی به تهران در ارتباط با امنیت مرزها و حضور گروه‌های سیاسی کردی در اقلیم کردستان است. در چند وقت اخیر، حملات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به اقلیم کردستان، کانون توجهات بوده است. حتی این موضوع به پرونده اصلی مذاکرات میان مقامات ایرانی و عراقی تبدیل شده که نمود آن در آخرین سفر سردار «اسماعیل قاآنی» به بغداد قابل مشاهده است.
حساسیت ویژه این موضوع به اندازه‌ای بوده که در هفته‌های گذشته رایزنی میان مقام‌های سیاسی اربیل و بغداد و نیز صدور بیانیه شورای امنیت ملی عراق را به همراه داشته است. در همین چارچوب، طی هفته گذشته شاهد بودیم که شورای امنیت ملی عراق با هماهنگی حکومت اقلیم کردستان، سازوکاری ویژه را برای استقرار مجدد نیروهای مرزبانی عراق در خط صفر مرزی با ایران طراحی کرده‌اند. این موضوع در هفته‌های اخیر به‌طور جدی مورد تأکید مقام‌های سیاسی و نظامی تهران قرار گرفته و به نظر می‌رسد کانون اصلی رایزنی‌های السودانی در تهران نیز معطوف به همین موضوع بوده است.
جستجوی جلب حمایت تهران برای تثبیت قدرت در بغداد
علاوه بر موضوع امنیت از ناحیه شمال عراق، دیگر بُعد اهمیت سفر السودانی به تهران در ارتباط با جایگاه شخصی و وضعیت حکمرانی در بغداد است. از زمان رای اعتماد پارلمان عراق به السودانی، بیش از یک ماه سپری می‌شود اما تا کنون، خبری از برداشتن گامی جدی و متفاوت از دیگر دولت‌ها وجود ندارد. کابینه السودانی، با وعده‌هایی فراوان برای ایجاد عصری جدید در حکمرانی و مدیریت عراق تشکیل شده است. همچنین، وعده السودانی حل مسائل موجود به عنوان ارشدترین مقام سیاسی کشور بوده است.
با این اوصاف، آن‌چه که در بیش از یک ماه گذشته اتفاق افتاده نه ایجاد تغییری بزرگ و ارائه طرح‌های پیشرو، بلکه تنها «بدنام و شیطان خواندن الکاظمی» در جریان بوده است. به‌عبارت ساده‌تر، در روزهای بعد از نشستن السودانی بر کرسی نخست‌وزیری، بخشی از چارچوب هماهنگی شیعیان (ائتلاف دولت قانون) تلاش کرده‌اند، مصطفی الکاظمی را به‌عنوان رئیس دولت قبلی به‌عنوان بانی و عامل تمامی مشکلات کنونی عراق معرفی کنند، تا از این طریق هرگونه مسئولیت از آن‌ها سلب شود.
در این میان نکته قابل تأمل این است که با وجود تمامی تقصیرانگاری‌ها علیه الکاظمی، طی بیش از یک ماه گذشته، دولت السودانی همچنان درگیر در سهم‌خواهی احزاب در کابینه بوده و چنان تصور می‌شود که السودانی با سرشلوغی‌هایی بزرگ روی میز کار خود مواجه است. مشغله‌هایی که البته هیچ یک تاکنون نه حل شده و نه حتی به درستی مدیریت شده‌اند. تاکنون السودانی نتوانسته تصمیمی مهم را در ارتباط با ۲.۵ میلیارد دلار ناپدیده شده در بحث مخارج شرکت‌های خارجی صادر کند. هر چند بخش نظارت در اختیار ائتلاف دولت قانون به ریاست نوری المالکی قرار گرفته، اما چشم‌اندازی روشن نسبت به نظارت آن‌ها بر فساد در عراق وجود ندارد. حتی برخی ناظران نیز بر این باور هستند که در اختیار گرفتن کمیته نظارت بر فساد توسط نوری المالکی، بیشتر به منظور عدم ورود دولت به کارنامه فسادهای مالی در دوره نخست‌وزیر او در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ است.
در سطح مناسبات میان دولت مرکزی با حکومت اقلیم کردستان نیز با وجود تأکید بر رویه ضرورت حل اختلافات میان طرفین، در دولت السودانی نیز تاکنون گامی جدی در این مسیر برداشته نشده است. البته در این زمینه نیز چندان چشم‌انداز روشنی برای حل اختلافات به‌ویژه در زمینه قراردادهای نفتی وجود ندارد.
همچنین در سطح سیاست‌گذاری خارجی نیز السودانی نشان داده که برخلاف الکاظمی و دیگر نخست‌وزیرهای سابق، چندان با جدیت در این حوزه وارد نشده است.
او نخستین سفر خارجی خود را اردن و بعدا کویت برگزید. این رویه کاملا برخلاف سفرهای معنادار و ویژه الکاظمی به عربستان و ایران بود. اکنون به نظر می‌رسد، در چنین شرایطی که السودانی هم در عرصه سیاست‌گذاری‌های داخلی و هم سیاست‌گذاری خارجی کارنامه چندان موفقی را ثبت نکرده، به تهران قدم گذاشته است. بنابراین، این فرضیه جدی قابل طرح است که السودانی در ایران قصد دارد از موضوع حل مسائل امنیتی به‌عنوان پشتوانه‌ای برای جلب حمایت خود از سوی تهران بهره بگیرد. او حالا با آگاهی از جایگاه ویژه ایران در عرصه حکمرانی عراق، تلاش دارد از این سفر برای تحکیم جایگاه خود در منصب نخست‌وزیری بهره بگیرد.
اهداف اقتصادی دو جانبه
دیگر موضوع و محور مهم در جریان سفر دو روزه السودانی در ارتباط با تقویت همکاری‌های دو جانبه به‌ویژه در حوزه اقتصادی است. بنابر آمارهای موجود، حجم صادرات ایران در چند ماه اخیر با شیبی نسبی، روندی نزولی داشته است، اما همچنان انتظار می‌رود تا پایان سال جاری میلادی، حجم صادرات ایران به عراق حدود ۱۰ میلیارد دلار باشد.
یکی از واقعیات انکارناپذیر این است که تهران طی سال‌های اخیر چشم‌انداز صادرات ۲۰ میلیارد دلاری به عراق را مدنظر داشته است. عراق به‌عنوان مهم‌ترین کانون صادرات غیرنفتی ایران در جهان، از اهمیتی ویژه برای مسئولان سیاسی تهران برخوردار است. بنابراین به نظر می‌رسد در جریان دیدار میان مقام‌های ایرانی با السودانی زمینه‌سازی برای تسهیل و گسترش مناسبات در کانون اصلی توجهات قرار بگیرد.
تداوم نقش میانجی‌گری بغداد میان تهران با ریاض
دیگر بُعد مهم سفر السودانی به تهران، می‌تواند در ارتباط با تداوم نقش ویژه بغداد در میانجی‌گری میان عربستان و تهران باشد. طی دو سال گذشته، عراق میزبان پنج دور مذاکره میان نمایندگان تهران و ریاض بوده است. اکنون السودانی امیدوار است این نقش ایجابی بغداد ادامه پیدا کند. این موضوع می‌تواند در جلب حمایت‌های تهران از دولت السودانی نقشی مهم و برجسته داشته باشد.