فردای اقتصاد-حمیدرضا پورسلیمی: در روزهای سرد زمستان امسال که محدودیت‌های تامین گاز در کشور مسئله‌ساز شد و شاید برای اولین بار کار را به تعطیلی پایتخت کشور رساند، بحث در مورد الگوی مصرف انرژی در کشور برجسته شد. به نوعی از مباحث مطرح‌شده در مورد وضعیت مصرف گاز در ایران این‌طور برمی‌آمد که دوگانه‌ای پیرامون اینکه مقصر وضعیت فعلی تامین انرژی کیست، شکل گرفته است. دوگانه‌ای که از یک سو دولتی را که دومین ذخایر گازی دنیا را دارد، ناتوان از تامین گاز مصرفی در کشور می‌دانست و در طرف مقابل، حامیان دولت که از گستردگی زیرساخت تولید و توزیع گاز کشور دفاع می‌کردند و با مقایسه حجم مصرف گاز ایران و دیگر کشورها، کمبود گاز را ناشی از مصرف غیر عادی بخش خانوار می‌دانستند. نگارنده در این نوشتار سعی می‌کند تا با جمع‌آوری داده‌های کلان بخش انرژی، تصویری از وضعیت مصرف کشور و جایگاه جهانی آن شکل دهد.
تنوع کم سبد انرژی ایران در مقابل دنیا
در ابتدا باید تاکید داشت به دلیل تنوع منابع تامین‌کننده انرژی در جهان، نیاز است تا بحث را پیرامون نه یک منبع خاص (مانند گاز) که کل انرژی مصرفی شکل داد. از این منظر، مقایسه وضعیت فعلی سبد انرژی مصرفی در دنیا با سال ۲۰۱۰، حکایت از تغییر سیاست‌گذاری در کشورهای مختلف در این مورد دارد؛ به طوری که در کل، سهم گاز طبیعی از سبد مصرف انرژی جهانی طی یک دهه ثابت بوده و از سهم نفت و زغال سنگ کاسته و به سهم انرژی های نو اضافه شده است. این تغییر روند البته در همه کشورها یکسان نبوده و برخی کشورها مانند روسیه و عربستان تقریبا سبد تامین انرژی خود را بدون تغییر نگاه داشته‌اند؛ ژاپن از سهم انرژی هسته‌ای و نفت خود کاسته و وزن بیشتری به تامین گاز و انرژی های نو داده؛ در چین وزن زغال سنگ کمتر و سهم گاز طبیعی و انرژی‌های نو بیشتر شده؛ در ترکیه انرژی‌های نو جای خالی کاهش سهم گاز و زغال سنگ را پر کرده؛ در آلمان نیز انرژی‌های نو با کاهش سهم انرژی هسته‌ای و نفت و زغال سنگ، وزن بیشتری پیدا کرده است. در ایران ولی مانند دیگر کشورهای خاورمیانه، تامین انرژی متنوع‌تر نشده و تنها مصرف کشور از نفت به گاز شیفت بیشتری پیدا کرده است. همین تنوع پایین سبد تامین انرژی کشور و نقش بیش از ۷۰ درصدی گاز در این مورد، ریسک‌های پیرامون تامین انرژی کشور را مشخص می‌سازد.
آیا ما در ایران انرژی زیادی مصرف می کنیم؟
بحث در مورد میزان تنوع سبد تامین انرژی، هنوز پاسخ این سوال را نمی‌دهد. افرادی که پاسخ منفی به این سوال می‌دهند، به سرانه مصرف انرژی کشور اشاره می‌کنند که از این نظر مصرف ایران از همه کشورهای نفت‌خیز منطقه خیلی پایین‌تر است (حدود یک پنجم قطر، یک‌سوم امارات و نصف عربستان صعودی) و حتی سرانه مصرف انرژی در ایران از کشورهای آلمان و فرانسه و کره جنوبی هم کمتر است و حدودا رتبه ایران در جهان ۴۴ است. این نوع نگاه به مصرف انرژی البته توجهی به وضعیت تولید ندارد. برای این منظور شاخص دیگری تعریف می شود تحت عنوان شدت مصرف انرژی که میزان انرژی مصرفی به ازای تولید ناخالص داخلی را مشخص می‌سازد. از این منظر شدت مصرف انرژی در ایران بالا بوده و ایران جزء ده کشور اول قرار می‌گیرد به طوری که در منطقه خاورمیانه هیچ کشوری بالاتر از ایران نیست (نزدیک به دو برابر قطر و عربستان و بیش از سه برابر امارات) و شاخص شدت مصرف انرژی کشور نزدیک به چهار برابر مقدار جهانی آن است. وقتی این شاخص را در یک روند ده ساله بررسی می‌کنیم، وضعیت ایران از برخی جهات بدتر هم می‌شود به طوری که ایران بیشترین رشد شاخص شدت مصرف انرژی را در یک دهه اخیر تجربه کرده است. این موضوع نشان می‌دهد که در یک دهه گذشته که تولید ناخالص داخلی کشور وضعیت مناسبی نداشته است، مصرف انرژی داخلی ارتباط چندانی با وضعیت تولید نداشته و رو به رشد بوده است. در حالی که در مقیاس جهانی، رشد تولید ناخالص داخلی (به قیمت های ثابت سال ۲۰۱۵) بیش از دو برابر ایران بوده ولی شاخص شدت مصرف انرژی جهانی در همین مدت حدود یک واحد (میلیون ژول بر هر دلار تولید ناخالص داخلی به قیمت های ثابت سال ۲۰۱۵) کاهش داشته در حالی که در ایران بیش از ۴.۴ واحد افزایش داشته است.
ناهم‌خوانی رشد اقتصاد و مصرف انرژی
برای این که این موضوع روشن‌تر شود، می‌توان رشد یک دهه‌ای تولید ناخالص داخلی و مصرف انرژی در ایران را با برخی کشورها مقایسه کرد. برای مثال کشورهایی نظیر ترکیه و چین و هند، در حالی رشد مصرف انرژی بالای ۴۰ درصد در یک دهه اخیر داشته‌اند که رشد GDP آن‌ها (به قیمت های ثابت سال ۲۰۱۵)، بین ۶۵ تا ۹۰ درصد بوده است. کشورهایی مانند عربستان سعودی و کره جنوبی و امارات نیز با رشدهای بین ۲۰ تا ۳۰ درصد، بین ۱۰ تا ۲۰ درصد رشد مصرف انرژی داشته‌اند. کشوری مانند روسیه نیز که رشد GDP آن تقریبا مانند ایران بوده، رشد مصرف انرژی آن در حدود یک چهارم بوده است در حالی که به لحاظ ذخایر نفت و گاز، شباهت زیادی به ایران دارد. اما کشورهای آمریکا و ژاپن و آلمان به سطحی از بهره‌وری انرژی دست پیدا کرده‌اند که رشد مصرف انرژی آن‌ها در مورد آمریکا بدون تغییر و در مورد آلمان و ژاپن منفی بوده است. ایران ولی با رشدی کمتر از نصف رشد اقتصاد جهانی، بیش از دو برابر رشد مصرف را دارد.
به نظر می رسد این شیوه مصرف، موجب یک سوگیری در سیاست‌گذاری مربوط به تولید انرژی هم شده است و تصور می‌شود راه‌حل مسئله انرژی در ایران، سرمایه‌گذاری پیوسته در تولید انرژی متناسب با رشد مصرف است. این نگرش در مورد صنعت برق کشور بیشتر ملموس بوده به طوری که آمار نیز نشان می‌دهد تولید برق ایران در یک دهه اخیر بیش از ۵۰ درصد رشد داشته ولی این سرمایه‌گذاری گسترده نه تنها مسئله تامین برق کشور را حل نکرده که در مقایسه با کشوری مانند ترکیه با همین میزان رشد تولید برق، به کمتر از یک پنجم رشد GDP در مقایسه با ترکیه منجر شده است.
تبادل نظر