رصدخانه ملی جان دوباره گرفت

پروژه رصدخانه ملی علاوه بر حضور محققان ایرانی در حوزه‌های مختلف فنی و مهندسی و کیهان‌شناسی و اخترفیزیک؛ از شورای مشاوران بین‌المللی نیز تشکیل شده است که از جمله این مشاوران بین‌المللی می‌توان به افراد نامبرده زیر اشاره کرد:

پروفسور "جری گیلمور"؛  دارای دکترای اخترفیزیک از دانشگاه "کانتربری" نیوزلند و استاد تمام موسسه نجوم دانشگاه "کمبریج". وی مسئول انگلیسی پروژه تلسکوپ فضایی "گایا" و مدیر پردازش داده و برنده ۱۷ جایزه بین‌المللی در زمینه نجوم است.  پروفسور "پدرو آلوارز"؛  او دارای دکتری اخترفیزیک از Instituto de Astrofísica de Canarias و مدیر طراحی و ساخت بزرگترین تلسکوپ فعال در جهان در جزایر قناری (GTC) است.  پروفسور "کالین کانینگام"؛  مدیر برنامه رصدخانه "ادینبورگ" اسکاتلند در مرکز فناوری نجوم انگلستان که تجربه ۳۰ سال فعالیت در زمینه مهندسی الکترونیک و سیستم‌ها، مدیر پروژه و مدیر فنی در زمینه علوم پایه از جمله نجوم، ژئوفیزیک و زیست‌شناسی را در کارنامه خود دارد.  دکتر "مارتین کالام"؛  رئیس بخش فناوری در رصدخانه جنوبی اروپا ESO،  فیزیکدان ارشد در رصدخانه جنوب اروپا ESO و مهندس ارشد سیستم در رصدخانه جنوب اروپا (ESO) است و بیش از ۵۰ مقاله در مجلات بین‌المللی منتشر کرده است.  دکتر "پیرو سالیناری"؛  دارای دکترای نجوم از دانشگاه "فلورانس" و معاون مدیر در بزرگترین تلسکوپ دوقلوی جهان LBT است.  پروفسور "لورنزو زاگو"؛  استاد تمام دانشگاه علوم کاربردی IAI Institut d'Automatisation Industrielle و طراح و سازنده عملگر ۶ محوره تلسکوپ VLTI ATS, VISTA  و طراح سیستم‌های حرکتی در تلسکوپ ۵/۲ متری sofia است. وی همچنین موفق به طراحی مکانیسم حرکت آیینه ثانویه در تلسکوپ ۸/۱۰متری GRANTECAN و طراحی ربات فضایی EUROBOT (ESA) شده است.  دکتر "دیوید باکلی"؛  مدیر علمی تلسکوپ ۱۰ متری  SALT در رصدخانه آفریقای جنوبی SAAO با ۵۲۹ مقاله علمی است. وی هم اکنون عضو بخش فناوری و علوم داده در اتحادیه جهانی نجوم IAU،  عضو بخش آموزش، اطلاع رسانی و میراث ماندگار اتحادیه جهانی نجوم IAU،  عضو بخش ستاره‌ها و فیزیک ستاره‌ای اتحادیه جهانی نجوم IAU،  عضو کمیسیون نور سنجی و قطبش سنجی نجومی اتحادیه جهانی نجوم IAU،  عضو کمیسیون آموزش و توسعه نجوم اتحادیه جهانی نجوم IAU و عضو کمیسیون سیستم های ستاره‌های دو و چندتایی اتحادیه جهانی نجوم IAU است.

تلسکوپ رصدخانه ملی، نخستین سازه عظیم و در عین حال دقیق ساخت ایران است که فناوری‌های مختلفی از حوزه‌های "اُپتیک"، "مکانیک" و "کنترل نرم افزار و سخت افزار" در آن به کار رفته است.  این تلسکوپ در درون سازه ۹۰ تنی است که باید آینه آن را با دقت ۵ ده هزارم درجه در حضور باد به صورت بی‌درنگ کنترل کند.

به گفته محققان، برای ساخت این رصدخانه بیش از ۱۲۰ هزار قطعه مکانیکی و اپتیکی به کار گرفته شده است و در نهایت به کمک این تلسکوپ می‌توان کهکشان‌های پُرحجم در فاصله ۶۶ میلیارد میلیارد کیلومتر از زمین را رصد کرد.

در نیمکره شمالی کره زمین رصدخانه‌هایی از اسپانیا تا هند ایجاد شده و رصدخانه ایران هشتمین رصدخانه حرفه‌ای در نیمکره شمالی زمین به شمار می‌رود.

اصلی‌ترین فعالیت‌های طرح رصدخانه ملی ایران شامل طراحی، ساخت، ‌ نظارت و بهره‌برداری از تلسکوپ ۳.۴ متری INO۳۴۰ و زیرساخت‌ها و ابزارهای آن می‌شوند.

از جمله ابزارهای مکمل تلسکوپ اصلی می‌توان به حسگر جبهه موج، ردیاب خودکار، ‌ ابزار نورسنجی/تصویربرداری و طیف نگار اشاره کرد. انجام این مسئولیت‌ها در مرحله اول بر عهده تیم مدیریت و سپس با بخش‌های مختلف طرح از جمله تیم اپتیک، اپتیک فعال، مکانیک، سیستم کنترل تلسکوپ و تیم سایت "گرگش" بوده است.

همچنین امکانات پشتیبانی در نزدیکی قله گرگش از دیگر بخش‌های این پروژه است که این امکانات شامل ساختمان خدمات تلسکوپ و لایه نشانی، سامانه پایش سایت و یک رصدسرا در نزدیکی روستای "کامو" است که احداث شده است. امکانات رصدی دیگری از جمله یک تلسکوپ یک متری و یک سامانه میدان دید باز هم در این مکان پیش بینی شده است.

ایستگاه پایش سایت از دیگر خدمات پشتیبانی است که هم اکنون در محل قله نصب شده و سامانه میدان دید باز هم راه‌اندازی شده است.

آینه اولیه تلسکوپ رصدخانه ملی ایران نیز به قطر ۳ متر و ۴۰ سانتی‌متر و با ضخامت حدود ۱۸ سانتی‌متر است که از سرامیکی به نام Zerodur  ساخته شده است. از آنجایی که ساخت چُنین آینه‌ایی نیاز به فناوری‌های پیچیده‌ای دارد و ساخت آن در کشور امکان‌پذیر نیست این قطعه سرامیکی در سال‌های گذشته از یک شرکت اروپایی خریداری شده و در یک شرکت دانشگاهی اروپایی که در همین حوزه برای ساخت قطعات اُپتیکی تلسکوپ‌های فضایی فعالیت می‌کند، صیقل داده شده است. در این فرآیند، زبری سطح آن به حدود ۲ نانومتر رسیده است. ضریب انبساط طولی این قطعه سرامیکی در مقابل تغییرات دمایی ۲۰۰ برابر کمتر از مواد متعارف است. این قطعه در ایران با لایه نشانی به آینه تبدیل شد.

بخش لایه نشانی یکی از بخش‌های کلیدی هر رصدخانه مدرن است که در آن از یک محفظه پوشش خلأ برای نشاندن یک لایه آلومینیومی بر روی بستر آینه‌ای استفاده می‌شود. این فرایند بسیار مهم است، زیرا کیفیت آینه هر تلسکوپ در طول زمان افت می‌کند و بنابراین فرایند لایه‌نشانی باید حداقل هر دو سال یکبار تکرار شود.

محفظه رصدخانه ملی ایران برای محافظت از پرسنل، تلسکوپ و تجهیزات مربوطه طراحی شده است و فرایند رصد را به شکلی امکان‌پذیر می‌کند که کیفیت و دقت را تا حد ممکن بالا ببرد. این ساختمان متشکل از دو قسمت اصلی "ساختمان ثابت" و "گنبد چرخان" است که در کنار هم کار می‌کنند تا شرایط لازم را برآورده کنند و محیط کار و عملیاتی مطلوب را ارائه دهند.

محفظه تلسکوپ رصدخانه ملی نیز متشکل از یک ساختمان ۸ ضلعی است. بخش ثابت محفظه دارای ساختار بتن یا فولادی است که توسط پانل‌های ساندویچی پوشیده می‌شود. همان نوع روکش می‌تواند ساختار فولادی گنبد چرخان را نیز بپوشاند. قطر بخش ثابت حدود ۱۵ متر و ارتفاع آن ۹.۵ متر است. چرخ‌ها، غلتک‌ها، تله گرد و غبار، مکانیزم‌های حرکت دهنده گنبد و همچنین سیستم انتقال قدرت الکتریکی در رابط بین قسمت ثابت و متحرک محفظه واقع شده‌اند.