فردای اقتصاد: پس از جراحی اقتصادی کمال درویش در سال ۲۰۲۱، تورم به صورت پایداری در ترکیه کاهش یافته بود و تولید ناخالص داخلی نیز در این کشور بین سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۱ به طور متوسط سالانه رشد ۵.۸ درصد افزایش یافته بود. اما اکنون ترکیه در کنار زیمباوه، ونزوئلا، آرژانتین، سوریه، لبنان و ایران یکی از کشورهای با تورم بسیار بالا در سال جاری است. این کشور که دو دهه رشد اقتصادی قابل توجهی را تجربه کرده بود، در ماه اکتبر به بالاترین میزان تورم ۲۵ ساله یعنی ۸۵ درصد رسید. ادعا می‌شود نرخ تورم واقعی بسیار بالاتر بوده است. تحلیلگران مستقل در ENAG برآورد کردند که تورم سالانه در واقع ۱۷۶ درصد است!
لیر ترکیه طی ده سال گذشته به طور پیوسته روند نزولی داشته، اما در ۱۲ ماه اخیر این روند شدتی دوچندان یافته است. از سپتامبر ۲۰۲۱ تا دسامبر ۲۰۲۲ هر دلار آمریکا از ۸ لیر به ۱۹ لیر رسید. تورم یکی از پیامدهای اصلی از دست رفتن ارزش پول هر کشوریست. وقتی ارزش ارز کاهش می‌یابد، هزینه واردات افزایش می‌یابد. باتوجه‌به اینکه بیشتر کشورها واردکننده کالاهایی مانند سوخت، مواد یا فناوری هستند، ارز ضعیف‌تر به معنای قیمت بالاتر است. این امر به تورمی بی‌سابقه در ترکیه دامن زده است.
چرا تورم در ترکیه اوج گرفت؟
دو مسئله کسری تجاری و نرخ بهره از عوامل مهم شدت گرفتن تورم بود. در حالی که رشد نقدینگی طی سالهای گذشته در ترکیه بین ۳۰ تا ۴۰ درصد بود که خود ریشه در مشکلات ساختاری اقتصادی در این کشور دارد، نرخ بهره این کشور به شدت پایین بوده است. کاهش نرخ بهره باعث می‌شود که افراد علاقه ای به نگهداری لیر نداشته و سعی کنند در اسرع وقت لیر خود را به یک دارایی یا ارز دیگری تبدیل کنند. این اتفاقی است که در ترکیه افتاد، نرخ بهره توسط بانک مرکزی این کشور بسیار پایین نگه داشته شد که سبب از کنترل خارج شدن اقتصاد گشت. (برای کسب اطلاعات و دانش بیشتر در این زمینه این پست را بخوانید و ویدئوی پیوست آن را ببینید)
در نتیجه اعتماد به اقتصاد کاملاً از بین رفت و در همین حال سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی به دلیل سقوط آزاد لیر پول خود را از ترکیه خارج کرده‌اند. این مسئله نیز به فشار ترازپرداختهای مضاعف در این کشور منجر شد که به طرق مختلف نهایتا منجر به افزایش بیشتر تورم شده است.
چرا تصمیمات تورم زا در ترکیه گرفته شد؟
عده‌ای از کارشناسان عقیده دارند که نرخ بهره پایین عمدتاً به دلیل درک «غیرمتعارف» رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان از سیاست‌های پولی است. شخصی که با وعده سرازیر کردن پول ارزان به اقتصاد (یعنی کاهش هزینه استقراض) در انتخابات پیروز شد. اما به عاقبت این کار فکر نکرد. نرخ بهره پایین برای «حامیان مالی» حزب عدالت و توسعه اردوغان، که در بخش ساخت‌وساز و املاک فعال هستند و وام ارزان مثل موهبتی برایشان هست، می‌تواند حرکتی بسیار سودآور باشد. (برای کسب اطلاعات و دانش بیشتر این پست را ببینید)
البته در این میان نباید از پیشینه مذهبی اردوغان هم غافل شد. چیزی که خودش هم گاهی به آن اشاره می‌کند. او یکی از نخستین رهبران ترک در دوران پس از آتاتورک بود که به مدرسه حرفه‌ای مذهبی به نام امام حاتپ رفت و بر بیزاری اسلام از ربا، که قرض‌دادن پول با بهره را گناه می‌داند، تاکید داشت و آن را یکی از دلایل کاهش نرخ بهره سال ۲۰۲۱ عنوان کرده است. البته اینکه تعلق خاطری به دین داشته یا دین ابزاری برای نفع رساندن به حامیانش بوده نیز مسئله است، ولی بهرحال وی چنین اظهاراتی داشته است.
دیدگاه‌های سنت‌گرایانه اردوغان و سیاست‌های موسوم به «نئو عثمانی» که شامل سرمایه‌گذاری هنگفت ترکیه در مساجد و سایر مؤسسات مذهبی در داخل و خارج از کشور بود، طی سال‌ها او را به شخصی محبوب در میان حامیان محافظه‌کارترش تبدیل کرد. منتقدان او بارها ادعا کرده‌اند که اینها می‌تواند بخشی از ترفند پوپولیستی او برای تحت تأثیر قراردادن رأی‌دهندگان در کشوری با سکولاریسم نهادینه شده برای نزدیک به یک قرن باشد.
چرا اوضاع در ترکیه تغییر نمی‌کند؟
علی رغم تلاش زیادی که کمال درویش در اصلاحات خود برای استقلال بانک مرکزی ترکیه کرد، اما در عمل این استقلال حاصل نشد. حفظ استقلال بانک مرکزی در یک دولت پوپولیست، به ویژه در کشوری با زیرساختهای ضعیف برای کنترل تبعات آن، کار ساده‌ای نیست و تنها بر اساس قانون بدست نمیآید. تابه‌حال چندین وزیر دارایی و روسای بانک مرکزی اساساً به دلیل ایستادگی در مقابل اردوغان و به چالش کشیدن سیاست‌های غیرمتعارف او برکنار شده‌اند و این باعث شده است که اوضاع هر روز بدتر شود.
یکی از منتقدان دولت در مصاحبه با یورونیوز گفته است که اردوغان دیگران را مقصر وضع موجود می‌داند. او تیمی از افراد در اطراف خود دارد که همگی بله‌قربان‌گو هستند. آنها حقیقت را به رئیس‌جمهور نمی‌گویند. همه چیز مثل داستان لباس جدید امپراتور است. او اضافه کرد، در ۱۰ سال اول حکومت حزب عدالت و توسعه، سیاست‌های ارتدوکسی داشتند و دولت بیشتر شبیه یک کلیسای بزرگ بود. اما اکنون اساساً فقط اردوغان در مرکز است و تمام مراکز قدرت دیگر در حزب مجبور شده‌اند بیرون بروند. یعنی در واقع دیگر هیچ کنترل و تعادلی وجود ندارد.
شرایط سیاسی ترکیه تاثیرگذار است؟
عدم محبوبیت اردوغان و حزب عدالت و توسعه در نظرسنجی‌ها به دلیل اوضاع اقتصاد وحشتناک کاملا مشهود است. تسلط حزب او بر دو شهر بزرگ ترکیه یعنی استانبول و آنکارا را در انتخابات محلی ۲۰۱۹ از دست رفت. در سال ۲۰۲۳ در ترکیه انتخابات سراسری برگزار خواهد شد و در آنجا جایگاه اردوغان محک خواهد خورد.
احتمالا اردوغان برای افزایش محبوبیه خود به سراغ افزایش هزینه‌های عمومی خواهد رفت، از جمله افزایش حقوق بازنشستگان و کارکنان بخش دولتی. حداقل دستمزد قانونی اخیراً در ترکیه باتوجه به تورم سرسام‌آور دو برابر شده است. علاوه بر این ممکن است اردوغان سیاست سرکوب صداهای مخالفان را به کار گیرد. همان طور که اکرم امام اوغلو، شهردار استانبول را در ماه دسامبر به اتهام توهین به مقامات زندانی کرد.
بهرحال اگر سیاست‌های اقتصادی اردوغان تغییر نکند، چشم‌انداز بلندمدت دولت او تیره‌تر خواهد بود. انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه سرنوشت‌سازترین انتخابات در ۲۰ سال گذشته خواهد بود. اردوغان قطعاً از تمامی ابزارهای خود برای پیروزی استفاده خواهد کرد. روزهای هیجان‌انگیزی در انتظار ترکیه است.