فردای اقتصاد: استان خوزستان به دلیل مرزهای آبی و خشکی طولانی و دسترسی به آب‌های آزاد، فعالیت بالای صنعتی و ظرفیت‌های گردشگری دارای پتانسیل‌های اقتصادی زیادی است. با این حال، عدم تناسب زیرساخت‌هایی مثل زیرساخت‌های حمل‌ونقل و آب شرب شهری، مسائل محیط زیستی و تداخل حرایم تاسیسات و چاه‌های نفتی با حریم شهرهای استان چالش‌های مهمی برای رفاه و توسعه در این استان هستند. با وجود پیدایش صنایع بزرگ، کارگاه‌های کوچک که در ساختار فعلی اقتصاد ایران نقش اصلی اشتغال‌زایی را دارند، حضور کمی در اقتصاد این استان دارند که احتمالاً یکی از دلایل سطح بالاتر بیکاری در خوزستان است.
اقلیم و جغرافیای خوزستان
استان خوزستان با مساحتی بالغ بر ۶۴ هزار کیلومتر مربع حدود ۳.۹ درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و رتبه دهم را بین استان‌ها دارد. این استان در جنوب غرب کشور و شمال غرب خلیج فارس واقع شده است. بر این اساس، یکی از ویژگی‌های اصلی استان دسترسی به آب‌های آزاد است. همچنین، این استان با چهار استان دیگر و نیز با کشور عراق همسایه است که از این نظر نیز دسترسی به مرزهای زمینی دارد. خوزستان از دو قسمت کوهستانی با ۰.۴ مساحت آن و جلگه‌ای با ۰.۶ مساحت آن تشکیل شده و دارای دو اقلیم متفاوت هست. این استان نزدیک به ۶۰ روز در سال دمای بالای ۵۰ درجه را تجربه می‌کند که یک محدودیت توسعه‌ای به حساب می‌آید و این روند رو به تشدید نیز است.
تراکم جمعیت بالاتر از کل کشور
براساس پیش‌بینی مرکز آمار ایران، جمعیت استان در سال ۱۴۰۱ به ۵.۰۴ میلیون نفر خواهد رسید که پنجمین استان پرجمعیت کشور به حساب می‌آید. ضریب شهرنشینی استان ۷۹ درصد در مقابل ضریب شهرنشینی ۷۶ درصدی کل کشور است و بر این اساس سهم جمعیت شهری آن در مقایسه با میانگین کشوری بیشتر است. تراکم جمعیت آن ۷۹ نفر در هر کیلومترمربع است که این رقم برای کل کشور ۵۱ نفر است و لذا استان تراکم جمعیت ۱.۵ برابری کشور را دارد. نرخ باروری آن ۲.۲۳ نفر در مقابل نرخ باروری ۱.۷۴ نفری کل کشور است. حدود ۴۹ درصد از جمعیت استان زیر ۳۰ سال سن دارند. در سرشماری سال ۱۳۹۵، میزان مهاجران خارج شده حدود ۷۸.۴ هزار نفر بیش از مهاجران وارد شده به استان بوده است. ضریب جینی در مناطق شهری ۰.۳۷ درصد در مقابل ۰.۳۹ کشور و در مناطق روستایی ۰.۳۰ درصد در مقابل ۰.۳۵ کشور است.
رتبه بالای خوزستان در تولید ناخالص داخلی
به روایت مرکز آمار ایران، ارزش افزوده استان خوزستان در سال ۱۴۰۰ بیش از ۱۴۶۴ هزار همت (هزار میلیارد تومان) بود که بیانگر سهم حدود ۱۶.۳ درصدی در ارزش افزوده کل کشور است و پس از استان تهران در رتبه دوم قرار دارد. از منظر ارزش افزوده بدون نفت، استان خوزستان رتبه پنجم را در بین استان‌ها دارا می‌باشد. به طور متوسط طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰، گروه نفت نزدیک به ۷۰ درصد ارزش افزوده استان را تشکیل می‌دهد و پس از آن سهم گروه خدمات معادل ۱۴ درصد، سهم گروه صنایع و معادن معادل ۱۳ درصد و سهم گروه کشاورزی معادل ۳ درصد از ارزش افزوده استان بوده است.
در سال ۱۴۰۰، بخش صنعت با ۲۹.۰ درصد بیشترین سهم را از ارزش افزوده بدون نفت استان به خود اختصاص داده است و پس از آن گروه کشاورزی، شکار، جنگلداری و ماهیگیری با ۱۱.۸ درصد، بخش عمده‌فروشی، خرده‌فروشی و تعمیر وسایل نقلیه موتوری با ۱۱.۲ درصد، بخش ساختمان با ۱۰.۱ درصد و بخش حمل و نقل، انبارداری و پست با ۹.۱ درصد به ترتیب بیشترین سهم را در ارزش افزوده بدون نفت استان دارند.
در بخش صنعت نزدیک به ۸۵ درصد ارزش افزوده متعلق به سه رشته‌فعالیت «تولید مواد شیمیایی و فرآورده‌های شیمیایی» با ۵۴.۵ درصد، «تولید فلزات پایه» با ۱۸.۰ درصد و «تولید محصولات غذایی» با ۱۱.۸ درصد است. نکته حائز اهمیت آنکه ۹۳ درصد ارزش افزوده بخش صنعت در استان مربوط به کارگاه‌های بزرگ است، در حالی که این نسبت در کشور ۷۸ درصد است و لذا کارگاه‌های کوچک که عموما سهم بالایی در اشتغال دارند در استان توسعه پیدا نکرده‌اند.
در بخش کشاورزی، استان خوزستان با سهم بیش از ۶.۵ درصد از ارزش افزوده کشاورزی کشور، در جایگاه چهارم قرار دارد. تقریبا ۳۴ درصد از مساحت استان اراضی مستعد کشاورزی است و استان از نظر سطح زیر کشت و میزان تولید محصولات زراعی رتبه اول کشوری را دارد و بیش از ۷۳ درصد ارزش افزوده کشاورزی استان مربوط به فعالیت زراعت و باغداری است، با این وجود صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی استان توسعه لازم را پیدا نکرده‌اند.
رشد اقتصادی پرتلاطم استان
رشد سالیانه تولید ناخالص داخلی استان طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به طور متوسط معادل منفی ۲.۷ درصد است و این در حالی است که رشد متوسط کل کشور طی دوره یاد شده ۱.۴ درصد بوده که این افت به دلیل سهم ۷۰ درصدی گروه نفت در ارزش افزوده استان حاصل است. باید اشاره شود در سطح استان و در طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به طور متوسط ارزش افزوده گروه خدمات سالیانه ۳.۸ درصد و ارزش افزوده گروه کشاورزی سالیانه ۳.۲ درصد افزایش داشته‌اند و در مقابل ارزش افزوده گروه صنایع و معادن سالیانه ۳.۰ درصد و ارزش افزوده گروه نفت سالیانه حدود ۳.۹ درصد افت داشته‌اند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت به دلیل مواجهه کشور با دو تحریم بین‌المللی طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ و با توجه به سهم بالای نفت و فعالیت‌های وابسته به آن در اقتصاد استان، تولید ناخالص آن در این دهه با کاهش چشمگیری همراه بوده است.
چرا اشتغال خوزستان پایین است؟
بر اساس نتایج طرح آمارگیری نیروی کار سال ۱۴۰۰، تعداد شاغلان استان ۱.۲۴ میلیون نفر در مقابل ۲۳.۵ میلیون شاغل کل کشور است. در این میان، نرخ مشارکت اقتصادی استان ۳۹.۹ درصد در مقابل ۴۰.۹ درصد برای کل کشور و نرخ بیکاری آن ۱۲.۶ درصد در مقابل ۹.۲ درصد برای کل کشور است. استان خوزستان از نظر نرخ بیکاری رتبه سوم را در بین استان‌ها دارد و در حالی که نرخ مشارکت استان ۱ واحد درصد کمتر از میانگین کشور است، نرخ بیکاری آن ۳.۴ واحد درصد بیشتر از میانگین کشور است. از جمله دلایل این وضعیت را می‌توان در موضوع سهم بالای کارگاه‌های بزرگ در اقتصاد این استان مشاهده کرد که پیش‌تر ذکر شد. در ساختار اقتصاد ایران، این کارگاه‌های کوچک هستند که بار اصلی اشتغال را به دوش می‌کشند و کارگاه‌های بزرگ به خاطر تولید سرمایه‌بر و انرژی‌بر تقاضای چندان بالایی برای نیروی کار ندارند.
قابل ذکر است نرخ بیکاری مردان استان ۳ واحد درصد بیشتر از میانگین کشوری و نرخ بیکاری زنان استان ۷ واحد درصد بیشتر از میانگین کشوری است. همچنین، نرخ مشارکت اقتصادی زنان استان ۲ واحد درصد کمتر از میانگین کشوری است. باید اشاره شود سهم اشتغال کشاورزی استان ۱۶.۲ در مقابل ۱۶.۳ کشور، سهم اشتعال صنعت استان ۳۲.۴ در مقابل ۳۳.۸ کشور و سهم اشتغال خدمات ۵۱.۴ در مقابل ۴۹.۸ کشور است.
تورم خوزستان نسبت به کل کشور کمتر است؟
در دی ۱۴۰۱، شاخص قیمت مصرف کننده به سال پایه ۱۳۹۵ برای استان معادل ۵۶۲.۴ و برای کشور معادل ۵۸۷.۴ است که حاکی از اختلاف نزدیک به ۲۵ واحدی به نفع استان خوزستان است؛ به عبارت دیگر طی این پنج سال سطح قیمت‌های این استان مقداری کمتر از کل کشور رشد کرده است. همچنین، مقایسه متوسط تورم ماهانه از ابتدای سال ۱۳۹۰ تا دی ۱۴۰۱ بین استان و کشور حاکی از اختلاف نزدیک به ۰.۱ واحد درصدی است به طوری که طی دوره یاد شده تورم ماهیانه استان به طور متوسط ۱.۸ درصد و تورم ماهیانه کشور به طور متوسط ۱.۹ درصد بوده است. نکته دیگر آنکه در حالی که تورم نقطه به نقطه کشور در دی ۱۴۰۱ برابر با ۵۱.۳ درصد بوده این رقم برای استان ۴۸.۰ درصد بوده است.
مانده تسهیلات بانک‌ها و موسسات اعتباری استان در پایان آذر ۱۴۰۱ رقمی بالغ بر ۱۳۴.۵ همت است که بیش از ۲.۷ درصد از کل مانده تسهیلات کشور را شامل می‌شود. طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۱، دو دوره متمایز قابل شناسایی است. دوره اول که سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۶ را شامل می‌شود نسبت فوق به طور کلی روندی نزوی و طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ روندی صعودی داشته است. طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ متوسط نسبت ارزش افزوده جاری استان به مانده تسهیلات استان نزدیک به ۲۹ درصد بوده است.
سهم استان از بودجه کشور
بودجه مصوب استان در سال ۱۴۰۱ معادل ۷.۶ همت بود که ۷.۷ درصد از بودجه استانی را شامل می‌شود. روند نسب بودجه عمومی استان به کل بودجه استانی حاکی از یک روند نزولی از سا ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۵ و یک روند نوسانی طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ است.
مزیت‌ها و چالش‌های استان خوزستان چیست؟
استان خوزستان با حدود ۴ درصد از مساحت کشور، ۷ درصد مرزهای خشکی و ۱۱.۵ درصد مرزهای آبی را به خود اختصاص داده و از نظر طول مرزهای آبی و خشکی سومین استان کشور است که یکی از مزیت‌های استان است. در کنار این مزیت، بحث‌های ناامنی و ضرورت حفظ مرزها نیز مطرح است که باید سرمایه‌گذاری مناسب در این خصوص صورت پذیرد.
این استان به عنوان یکی از صنعتی‌ترین استان‌های کشور دارای ۵۱ شهرک صنعتی فعال است و به عنوان نمونه در زمینه تولید فولاد و مقاطع فولادی رتبه دوم را دارد.
در استان خوزستان قریب به ۳۰۰ واحد سازنده قطعات صنعتی و تجهیزات بزرگ وجود دارد و بر این اساس استان قابلیت‌های ویژه و منحصر به فردی در زمینه ساخت و تعمیر کشتی‌ها، شناورها و سازه‌های دریائی و نیز ساخت قطعات صنعتی در حوزه نفت، گاز، پتروشیمی، نیروگاه‌ها و صنایع جانبی آنها دارد.
منطقه آزاد اروند با وسعت ۳۷.۴ هزار هکتار در جنوب غرب استان خوزستان واقع شده و شامل شهرهای آبادان، خرمشهر و مینوشهر است. این منطقه با دسترسی به آب‌های آزاد، دارای فرودگاه بین المللی، دو بندر آبادان و خرمشهر، و دارای مرز مشترک با کشورهای عراق و کویت است و در سال ۱۴۰۰ ، حدود ۴.۲ هزار میلیارد تومان و ۴۰.۵ میلیون دلار سرمایه گذاری داخلی و خارجی در منطقه آزاد اروند صورت گرفته است.
این استان جنوب غربی ایران دارای سه منطقه ویژه اقتصادی است که اولی منطقه ویژه اقتصادی بندر امام خمینی به عنوان بزرگ‌ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور، دومی منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر با ۲۱ مجتمع پتروشیمی و توان تولید فعلی بالغ بر ۲۵.۷ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ و حدود ۲۹ درصد ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی کشور، و سومی منطقه ویژه اقتصادی-کشاورزی شوش است که هنوز فعال نشده است.
استان خوزستان از نظر دارا بودن جاذبه‌های گردشگری در ردیف ۵ استان اول کشور قرار دارد و دارای جاذبه‌های متنوع و منحصر به فرد تاریخی، مذهبی، فرهنگی و طبیعی است. سازه‌های آبی شوشتر، محوطه شهر باستانی شوش و چغازنبیل سه اثر ثبت جهانی این استان هستند.
خوزستان دارای دو پایانه مرزی شلمچه و چزابه است که اصلی‌ترین مبادی صادراتی به کشور عراق محسوب می‌شوند. همچنین، استان خوزستان رتبه اول را در تن-کیلومتر کالای حمل شده جاده‌ای دارد، اما از نظر آزادراه در رتبه ۸ ام قرار دارد که حاکی از عدم تعادل بین عرضه حمل و نقل و زیرساخت‌های موجود است.
استان دارای ۴ بندر با کارکرد بین المللی شامل بندر امام خمینی، بندر خرمشهر، بندر آبادان و بندر صادراتی ماهشهر و ۴ بندر با کارکرد منطقه‌ای شامل بندر اروند، بندر شادگان، بندر چوئبده و بندر سجافی است. بنادر امام خمینی و خرمشهر با سهم ۴۶ درصدی از واردات و ۱۸ درصدی از صادرات کشور و همچنین واردات ۸۰ درصدی کالاهای اساسی دارای کارکرد بین المللی و فراملی هستند.
استان خوزستان با ۴۱ درصد هدررفت آب شرب شهری در جایگاه دوم قرار دارد. کیفیت و کمیت آب شرب استان نامناسب است و علیرغم تلاش‌های صورت گرفته کیفیت و پایداری آب شرب در مقاطعی با چالش مواجه بوده است که برخی شهرها نیازمند تغییر در منبع تامین آب و برخی دیگر نیازمند احداث خطوط انتقال هستند.
از چالش‌های استان تداخل حرایم تاسیسات و چاه‌های نفتی با حریم شهرهای استان است که وجود این تاسیسات در مجاورت شهرها و تداخل آن ها با حریم شهرها توسعه فعالیت در شهرها را با مشکلات عدیده‌ای روبرو کرده است، به نحوی که حدود ۶۰ درصد حریم شهر اهواز با حرایم تاسیسات نفتی در تداخل است. همچنین، استان خوزستان ۵۸۳۳ هکتار بافت فرسوده دارد که معادل ۱۶ درصد مساحت شهری استان است و چهار شهر اهواز، مسجدسلیمان، ماهشهر، آبادان، ۵۲ درصد بافت‌های فرسوده استان خوزستان را به خود اختصاص داده‌اند.
مسائل محیط زیستی شامل فرسودگی بالای تاسیسات نفتی و شکستگی‌های مکرر خطوط لوله، میزان گازهای همراه سوزانده شده نفت، وجود ۲۸۰ فلر در محدوده استان خوزستان، آلایندگی ناشی از پسماند نمک زدایی یونیت‌های بهره برداری، خشک شدن تالاب‌ها از چالش‌های اساسی استان به شمار می‌روند. وقوع پدیده سیلاب از دیگر چالش‌های اساسی استان است که علی رغم احداث سدهای مختلف، در سال‌های پر بارش خسارات جانی و مالی زیادی به دنبال دارد.
تبادل نظر