فردای اقتصاد: اجرای طرح هوشمندسازی یارانه نان در جهت جلوگیری از قاچاق آرد و هدررفت آن، می‌تواند صرفه‌جویی بالایی را در یارانه پرداختی دولت به همراه داشته باشد. با این حال مسائل مربوط به قیمت‌گذاری گندم، تخصیص ارز ۲۸۵۰۰ تومانی برای واردات، و نیز جبران هزینه‌های نانوایان، می‌تواند میزان منابع مورد نیاز را تغییر دهد.
رانت آرد یارانه‌ای
برآوردها نشان می‌دهد مجموع نیاز گندم سالانه کشور حدود ۱۰ میلیون تن است اما در حال حاضر حدود ۱۲ میلیون تن گندم در کشور مصرف می‌شود. همچنین برآوردهای مقدماتی وزارت اقتصاد نشان می‌دهد که تاکنون ۴۰ درصد یارانه آرد (حدود ۴ میلیون تن) به صورت نان به مردم داده نمی‌شد. همچنین مشاور وزیر امور اقتصادی و دارایی در اظهاراتی بیان داشت که رصد داده‌های کارتخوان‌های هوشمند در نانوایی‌ها نشان می‌دهد روزانه ۵ هزار تن آرد در نانوایی‌ها گم می‌شود (معادل سالانه بیش از ۱.۸ میلیون تن آرد). لذا با توجه به این داده‌ها به نظر می‌رسد که بین ۲ تا ۴ میلیون تن از آرد یارانه‌ای صرف خوراک دام و طیور، مصرف واحدهای صنفی و صنعتی در حوزه گندم و بخشی هم قاچاق می‌شود. نکته مهمی که از انحراف در توزیع یارانه نان و آرد در گذشته حکایت دارد، در میزان فروش گندم برای مصارف صنف و صنعت دیده می‌شود، به‌گونه‌ای که میزان مصارف صنف و صنعت از یک میلیون و ۶۲۵هزار تن در سال ۱۳۹۷به رقم ۷۵۴هزار تن در سال ۱۳۹۸ کاهش یافته است که نشان از کاهش بیش از ۵۰ درصدی دارد. در واقع، در حالی که هر کیلو آرد دولتی حدود هزار تومان قیمت دارد، قیمت آن در بازار آزاد به حدود ۱۵ هزار تومان می‌رسد و این اختلاف بالا منجر به هدررفت منابعی بالغ بر ۵۰ هزار میلیارد تومان می‌شود. در این راستا سال گذشته دولت تصمیم گرفت تا طرح هوشمندسازی یارانه نان را اجرا کند تا ضمن جلوگیری از قاچاق آرد، از عدم تبدیل آن به نان جلوگیری کند.
یارانه نان در بودجه
در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ تنها ۵۶ هزار میلیارد تومان به صورت مستقیم برای یارانه نان اختصاص یافته و در تبصره ۱۴ به میزان ۴۸.۵ هزار میلیارد تومان از اعتبار مربوط به عوارض و مالیات ارزش افزوده فرآورده نفتی و گاز طبیعی که جزء منابع بودجه عمومی است برای این بخش در نظر گرفته شده است. نکته قابل توجه آنکه امکان استفاده از این اعتبارات به دلیل احتساب در منابع عمومی، محل ابهام جدی است. درمجموع به نظر می‌رسد مسئله اعتبارات این حوزه نیز مانند سال‌های قبل به صورت غیرشفاف به مجرایی برای ایجاد بدهی دولت به بانک ها و بانک مرکزی (به صورت غیرمستقیم) تبدیل شود. لذا در مجموع ۱۰۴.۵ هزار میلیارد تومان برای یارانه نان پیش‌بینی شده است.
منابع لازم برای یارانه نان
در واقع اگر همانند سال گذشته، دولت بخواهد ۷.۵ میلیون تن گندم را به صورت تضمینی با قیمت هر کیلو ۱۵ هزار تومان خریداری کند، به ۱۱۲.۵ هزار میلیارد تومان منابع نیاز دارد. از طرف دیگر ۴.۵ میلیون تن نیز از طریق واردات تامین می‌شود که با توجه به قیمت ۷ دلار برای هر بوشل گندم (۲۶ سنت برای هر کیلو)، به حدود ۱.۲ میلیارد دلار منابع از این سمت نیاز خواهد بود.( بر اساس نرخ تسعیر ارز ۲۸۵۰۰ تومان، یعنی حدود ۳۴ همت). لذا در مجموع به ۱۴۶ هزار میلیارد تومان منابع برای خرید گندم، نیاز است که با توجه به قیمت فروش آرد دولتی و آزاد،پیش‌بینی می‌شود حدود ۴۰ همت از این منابع تامین شود و لذا عددی تقریبا مشابه با عدد تعیین شده در بودجه، برای یارانه نان کفایت کند. این در حالی است که در صورت عدم اعمال سیاست جدید و پرداخت یارانه به صورت غیرمشروط، منابع مورد نیاز برای یارانه نان حدود ۲۸ همت بیش از این عدد می‌بود.
با این حال اختلاف ارز ۲۸۵۰۰ با دلار بازار آزاد، باعث اضافه شدن یارانه پنهان ۲۷ هزار میلیارد تومانی به اعداد فوق می‌شود. همچنین یارانه‌ای که دولت برای جبران هزینه نانواها و نیز هزینه‌های مربوط به انبارداری، انتفال و تبدیل گندم به آرد در اینجا لحاظ نشده است که طبیعتا از این محل می‌تواند مخارجی بیش از آنچه در بالا بیان شده را برای دولت به همراه داشته باشد.
میزان صرفه‌جویی گندم در سیاست جدید
از طرف دیگر اگر فرض کنیم با اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد، ۲ میلیون تن از مصرفی که احتمالا ناشی از قاچاق یا سایر مصارف بوده، از بین برود، میزان نیاز گندم کشور به حدود ۱۰ میلیون تن می‌رسد. در این حالت و درصورتی که دولت کماکان بتواند ۷.۵ میلیون تن گندم را در داخل تامین کند، منابع مورد نیاز برای یارانه گندم به حدود ۹۳ همت می‌رسد که نسبت به حالت قبل، ۱۳ همت کمتر است. البته در سمت یارانه پنهان نیز ۱۳ همت دیگر صرفه‌جویی شده و لذا در مجموع ۲۶ همت از هزینه‌های آشکار و پنهان در این زمینه می‌تواند کاسته شود.
قیمت خرید تضمینی جذاب است؟
به گفته عضو کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس، هزینه تولید هر کیلوگرم گندم برای کشاورزان حدود ۱۵ هزار تومان است و در صورتی که کشت این محصول برای آنها صرفه اقتصادی نداشته باشد از کشت مجدد در سال‌های آتی خودداری می‌کنند. بر این اساس اگر فرض کنیم در این حالت، ۲ میلیون تن از خرید تضمینی گندم کاسته شود، هر چند از یارانه ریالی بودجه کاسته می‌شود، اما به یارانه ارزی نان اضافه شده و در مجموع به دلیل فشارهای ارزی در کشور، می‌توان گفت که این سیاست چندان به صرف نخواهد بود. البته در این زمینه بایستی به بهره‌وری در تولید محصول و نیز مدیریت مصرف آب نیز توجه ویژه‌ای شود.
موانع پیش رو
با اینکه سیاست‌های حمایتی مانند یارانه به مواد غذایی از قبیل نان، در اقتصادهای تورمی مانند ایران جهت حمایت از اقشار ضعیف و متوسط ضروری است، با این حال عدم توجه به سیگنال‌های قیمت در این زمینه، باعث هدررفت منابع می‌شود. اگرچه اعمال سیاست هوشمندسازی یارانه نان گام مهمی در جهت جلوگیری از قاچاق و عدم تبدیل نان به ضایعات بوده، با این حال عدم توجه به مواردی مانند تعدیل هزینه‌های نانوایان مطابق با تورم، باعث کاهش کمیت و کیفیت تولید نان خواهد شد که اثرات نامطلوبی بر جامعه خواهد داشت. همچنین در صورتی که منابع لازم برای یارانه و نیز سرمایه در گردش به درستی پیش بینی نشده باشد، این امر سبب فشار به منابع بانک مرکزی و بانک کشاورزی و سایر اجزای سیستم بانکی شده که در نهایت از طریق رشد پایه پولی و تورم، مجددا منجر به ضرورت تعدیل قیمت‌ها و یارانه‌ها توسط دولت می‌شود. شاهد این مدعا نیز این است که اخیرا همواره تامین اعتبارات ارزی مورد نیاز وزارت جهاد کشاورزی توسط بانک مرکزی به منظور جبران و هموارسازی آثار حذف تخصیص ارز ترجیحی برای واردات نهاده‌های کشاورزی و کالاهای اساسی (به واسطه اجرای طرح مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها) از عوامل اصلی موثر بر رشد پایه پولی بوده است.
چه باید کرد؟
لذا پیشنهاد می‌شود که دولت، یارانه غیرمستقیم اختصاص داده شده به نان را قطعی نماید تا از این سمت دچار کسری نشود. همچنین با نظارت بر تخصیص آرد، میزان آرد یارانه‌ای انحرافی را به حداقل برساند تا ضمن کاهش منابع مورد نیاز از این محل که در بالا اشاره شد، بتواند با تامین مناسب آرد مورد نیاز نانوایان و نیز پوشش کمک هزینه‌های آنها، زمینه را برای تحقق هر چه بیشتر این سیاست فراهم کند. همچنین لازم است در زمینه قیمت خرید تضمینی گندم نیز، از یک طرف به هزینه‌های کشاورزان توجه شده و از طرف دیگر به هدایت آنها به سمت افزایش بهره‌وری در تولید اقدام شود تا ضمن کاهش فشار به ذخایر ارزی کشور برای واردات، به رونق تولید در کشور نیز کمک شود.
در این رابطه: هوشمندسازی یارانه نان به هدف خورد؟
تبادل نظر