چرا صنعت متانول در ایران به چنین روزی افتاد؟

فردای اقتصاد-حمید رضا پورسلیمی: ظرفیت تولید متانول کشور در چند سال اخیر از حدود ۵ میلیون تن به بیش از ۱۴ میلیون تن در سال رسیده و انتظار می رود طی ۵ سال آینده به بیش از ۲۵ میلیون تن برسد. این ظرفیت ایران را بعد از چین به دومین تولیدکننده متانول جهان تبدیل کرده است. اما بازار متانول ایران از حیث قیمت‌های جهانی و شرایط تامین خوراک، روزهای خوبی را تجربه نمی‌کند. قیمت متانول در راند صعودی بازارهای مالی پس از بحران کرونا، نتوانست همگام با دیگر کامودیتی‌ها رشد کند و علیرغم صعود بازار نفت به بالای ۱۰۰ دلار، قیمت متانول فاصله حداقل ۳۰ درصدی با سقف قیمتی خود در سال های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ داشت و زمینه رشد با قیمت نفت و گاز را پیدا نکرد. این در حالی است که در اصلاح قیمتی بازار کامودیتی‌ها از نیمه سال ۲۰۲۲ تا امروز، متانول بیش از متوسط کاهش قیمت بازار محصولات پتروشیمی افت داشته و قیمت‌های فعلی آن تناسبی با قیمت حال حاضر بازار نفت ندارد. هرچند رشد چند برابری ظرفیت تولید متانول ایران، به تنهایی برای یک شوک چند ساله بر این بازار در جهت کاهش قیمت‌ها کفایت می‌کند، ولی این تنها دلیل چشم‌انداز ضعیف پیش رو برای آن نیست.

از نظر تاریخی برنامه‌ریزی اولیه سرمایه‌گذاری‌های جدید در تولید متانول، عمدتا در دهه ۹۰ صورت گرفت؛ جهت‌گیری این حجم سرمایه‌گذاری گسترده برای افزایش تولید متانول کشور از ۵ میلیون تن تا ۲۵ میلیون تن در درجه اول بر تراز مثبت تولید گاز کشور و قیمت‌های پایین گاز در آن سال‌ها اتکا داشت که موجب شده بود سرمایه‌گذاری‌های پیشین در این واحدها طی کمتر از ۳ سال بازگشت سرمایه داشته باشد. علاوه بر آن تداوم رشد بالای اقتصادی چین در آن زمان سبب شده بود تا روش‌های جدیدی برای تامین الفین این کشور (به غیر از روش های مرسوم کرکینگ و پالایشگاه‌ها) دنبال شود که منجر به پیدایش واحدهایی شد که از خوراک متانول به تولید الفین می‌رسید (واحدهای MTO و MTP)؛ ویژگی این شیوه جدید تولید الفین آن بود که با مصرف ۲.۵ تا ۳.۵ واحد متانول، یک واحد الفین (و میزانی فرآورده های نفتی) ایجاد می‌کرد و از این حیث، یک تغییر پارادایم در تقاضا برای متانول به شمار می‌رفت که موجب رشد قیمت متانول به بالای ۵۰۰ دلار نیز شد. اما این واحدها علاوه بر اینکه یک سرمایه‌گذاری اضافی در مسیر تولید الفین به شمار می‌رفتند، در مجموع نیز واحدهای با بازدهی اقتصادی پایین محسوب می شدند و همین موضوع باعث شد تا توسعه آن‌ها در سال‌های اخیر چندان دنبال نشود و خصوصا واحدهای MTP اساسا یک طراحی شکست خورده محسوب می‌شدند. تحولات تولید نفت و گاز در آمریکا نیز در یک دهه اخیر موجب تاثیر منفی بر بازار متانول شد. تولید نفت و گاز آمریکا در یک دهه اخیر رشد ۱۰۰ درصدی داشته و اتان و پروپان تولیدی این کشور نیز به همین میزان رشد کرده است. این موضوع سبب شده تا واحدهای کرکینگ برای تولید پروپیلن و اتیلن، خوراک کافی و با قیمت مناسب را پیدا کنند و از این حیث نیز  توسعه واحدهای MTO و MTP بلاموضع گردد و علاوه بر آن، قیمت اتان و اتیلن به عنوان متغیرهای جدید کنترل قیمت متانول محسوب شوند. بازار متانول از یک جنبه دیگر هم با مشکل رشد پایین تقاضا همراه شده است؛ در گذشته یک سوم تقاضای این محصول به صورت مستقیم و غیر مستقیم مربوط به مکمل و افزودنی‌های سوخت خودروها بوده که تقاضای آن بخش‌ها نیز به دلیل محدودیت‌های زیست محیطی و تغییر استانداردهای بهداشتی سال‌های اخیر، در بسیاری از کشورها با افت همراه بوده است. در مقطعی تصور می شد تا متانول می‌تواند خود به عنوان یک سوخت مستقیم و پاک مورد توجه خودروها و کشتی‌ها قرار گیرد ولی ارزش حرارتی پایین آن موجب تردید در بازطراحی موتورهای مناسب برای سوخت متانول شده و از این نظر نیز ضمن آنکه بعید به نظر می رسد تقاضای جدیدی در سال های پیش رو برای متانول شکل گیرد، انتظار نمی‌رود تا متانول با قیمت بالای ۳۰۰ دلار، انگیزه کافی برای شکل‌دهی گسترده چنین تقاضایی را ایجاد کند.

تقاضای داخلی برای متانول کمتر از یک میلیون تن بوده و در حال حاضر ظرفیت صادراتی بیش از ۱۴ میلیون تن (که تا ۵ سال آینده به بیش از ۲۴  میلیون تن خواهد رسید)، با مشکل بازار جدید صادراتی مواجه است. عده‌ای راه حل مسئله فوق را در توسعه واحدهای پایین دستی متانول می‌دانند ولی با بررسی زنجیره پایین دستی آن و همچنین توانمندی مالی واحدهای متانولی (و خصوصا واحدهای جدید با توجه به کمبود نقدینگی برای بازپرداخت تسهیلات ارزی خود)، به سادگی می‌توان متوجه شد که توسعه پایین دست متانول در بهترین حالت می‌تواند برای ۱۰ درصد ظرفیت فعلی راه حل به شمار آید. به نظر می‌رسد دولت با مقایسه قیمت خوراک گاز تحویلی به این واحدها با قیمت گاز صادراتی، به نوعی در پی شانه خالی کردن از مسئولیت خود در وضعیت فعلی بوده و با قیمت‌های در نظر گرفته شده کنونی برای خوراک گاز واحدهای متانولی، همه مزیت تولید و صادرات آن‌ها نیز از بین خواهد رفت. با این وضعیت به نظر می‌رسد واحدهای جدیدا به بهره‌برداری رسیده، هم به جهت وضعیت فعلی بازار متانول و هم به دلیل قیمت‌های بالای خوراک، باید پیش از تولید و بدون هرگونه بازگشت سرمایه مستهلک شوند.